Teori të kriminalizimit dhe parandalimit

I.  Teoritë e Kontrollit Penalo-Ligjor si Krijuese të Legjitimitetit për Ligjin Penal

Ajo çfarë duhet diferencuar nga detyra e studimit socio-shkencor të fenomentit social të kriminalitetit duke përdorur “teoritë e kriminalitetit”, është çështja e teorive penalo-ligjore të kontrollit social, të quajtura zakonisht si “teori penale”(apo më teknikisht: teori të kriminalizimit).

Nevoja për analiza kriminalogjike të shkaqeve të kriminalitetit dhe efekteve të sanksioneve, lind vetëm kur ligji penal i nënshtrohet konsideratave sociale të dobishmërisë. Kjo ndodhi për herë të parë në teoritë penale të Iluminizmit. Por së pari duhet të ketë një kërkesë bazike për modelet teoriko-penale. Ndërsa teoritë e kriminalitetit marrin rregullisht në pyetje kushtet e shfaqjeve të devijimeve sociale, teoritë penale, që zakonisht presupozojnë një model etiologjik-individual të kriminalitetit, merren thuajse përherë me justifikimin e përgjithshëm të ndëshkimit. Termi “teori penale” është për këtë arsye çorientues, përderisa ato kryesisht merren me legjitimimin teorikisht të ndëshkimit (nën kredencialet shtetërore), por ndëshkimi vetë nuk reflektohet në mënyrë kritike. Teoritë penale nuk janë teori për ndëshkimin, por më tepër racionalizime të ndëshkimit/dënimit.

Ata që pyesin për raison d’etre të ndëshkimeve të hartuara nga ligji penal e gjejnë veten të përballur me linja të shumta argumentimi, idesh për njerëzimin, kuptimeve të shtetit apo filozofive të sigurisë. Nga njëra anë, ne po merremi me teoritë absolute penale që shkojnë pas në punimet e filozofisë së të drejtës të Kantit dhe Hegelit. Këtu ideja e një drejtësie të përgjithshme detyruese bazuar në “ligjin natyral” është fokusi sipas të cilit justifikimi i ndëshkimit qëndron fillimisht në shlyerjen e fajit.

Teoritë absolute penale lidhen me traditën e idealizmit gjerman(Kant, Hegel). Ato përfaqësojnë një teori e cila e ndan ndëshkimin shtetëror nga një detyirm i qëllimshëm(absolut) dhe e kufizon atë në kthimin e padrejtësive të kryera(represive). Qëllimi i saj qëndron në restaurimin e rendit ligjor, në realizimin e drejtësisë. Nuk ka ndonjë rigorozitet inhuman në bazën e këtyre teksteve por një shqetësim për dinjitetin e të dënuarit.

Në kontrast me këtë, teoritë relative penale, favorizojnë qëllimin e parandalimit. Ato presuzpojnë se krimet janë shoqërisht të dëmshme. Synimi i ndëshkimit është atëgerë parandalimi kriminal(penal) që duhet të arrihet duke risocializuar apo siguruar autorin. Një teori e synimit të ndëshkimit u shkrua së pari nga e ashtuquajtura Shkolla e Ligjit Penal Modern rreth fillimit të shekullit të 20-të. Propozuesi kryesor i saj është Franz v.Liszt.

Ligji efektiv penal dhe jurisprudenca e gjykatave, siç shpjegohet nga Gjykata Kushtetuese Federale ndjek kryesisht të ashtuquajturën teori të unifikimit, që sipas vatrave të ndryshme, synon të bashkojë të gjitha qëllimet e ndëshkimit në një marrëdhënie të balancuar me njëra – tjetrën. Më hollësisht ato i referohen elementëve pasues:

II. Kthim dhe ndëshkim

E drejta për dhe domosdoshmëria e ndëshkimit justifikohet në toritë absolute penale pak a shumë në retrospektivë të aktit kriminal për shkak të thyerjes së ligjit. Ndëshkimi është pra i bazuar në një restaurim të rendit legal, që u zbalancua nga krimi. Ndëshkimi siguron që drejtësia është realizuar duke kundërbalancuar padrejtësinë e kryer. Në këtë konteskt, Hegeli flet për ndëshkimin si “mohim të mohimit” të ligjit. Ai kthehet kundër një ndëshkimi të justifikuar thjeshte dhe vetëm për funksionalitetin: “Të justifikosh ndëshkimin në këtë mënyrë është sikur të ngresh shkopin ndaj një qeni; do të thotë të trajtosh një qenie njerëzore si një qen në vend të respektimit të nderit dhe lirisë së tij”.

Për aq sa teoritë absolute penale janë të çliruara nga ndjekja e qëllimeve të veçanta në racionalen e tyre të ndëshkimit(në nivelin e justifikimit të dënimit), kjo teori ka një qëllim implicit pas në lidhet me synimet e ndëshkimit. Restaurimi i rendit legal nuk ndodh në një hapësirë boshe, por gjen vend në një shoqëri që përdor ligin si një instrument për krijimin e rendit. Nevoja e ndëshkimit është parë në dëshirën e sigurimit të rendit social përmes ligjit – dhe pra për të bërë të mundur për njerëzit që të jetojnë së bashku në shoqëri. Konsiderimi mund të zgjerohet në arsyen me bazë metafizike për ndëshkimin. Parimi i fajit është i ankoruar në ligjin penal(gjerman). Sipas këtij, faji i autorit formon bazë e shkallës së ndëshkimit dhe si i tillë po ashtu e kufizon atë. Në të njëjtën kohë, rregullimi në fjalë kërkon që efekti parandalues i ndëshkimit që mund të pritet prej ligjit mbi jetën e ardhshme të autorit në shoqëri, duhet “marrë në konsideratë”.

Dobësitë në konceptin e fajësisë(fajit)

Ka dy argumente kyç kundër konceptit të fajësisë/fajit siç përfaqësohet ai nga teoritë absolute penale.

• Nuk mund të provohet empirikisht

Faji që bazohet në aftësinë e individit për të vepruar ndyshe në kohën e krimit nuk mund të provohet. Prova empirike e cila kërkohet për prezumimin e fajësisë nuk mund evidentohet. Në fushën e psikiatrisë ligjore, ka një konsensus se aftësia e autorit për të vepruar në një mënyrë të ndryshme nga koha e krimit, nuk mund të provohet me metoda empirike.

• Metafizika e dënimit

E drejta e shtetit në kthimin e ndëshkimit nuk mundet më të derivojë nga një parim që nuk ka qëllime të ndëshkimit për fajësinë e cila i detyrohet vetëm idesë së drejtësisë. Verdikti i gjykatësit nuk është më i aftë të rrjedhë në pikëpamje  metafizike por është subjekt i parimeve të kushtetutës civilo-demokratike. Shpallja e pushtetit absolut ka humbur. Gjykatësi tani legjitimohet nga një pushtet shtetëror i cili, të paktën sipas kushtetutës, vjen nga populli. Ndaj një e drejtë për të ndëshkuar nuk mund të ekzistojë.

Faji si një kontrukt normativ për kufizimin e ligjit penal

Pavarësisht të gjithë kriticizmit të justifikuar të premisave të parimit të fajit, funksionet kufizuese të fajit në një shtet që përndryshe do të ndëshkonte në mënyrë preventive, është një mënyrë e nevojshme për sigurimin e lirisë. Në vendimin e vet mbi abrogimin e dënimit monetar Gjykata Kushtetuese Federale kërkoi që parimi i sundimit të ligjit për fajësinë, duhet gjithnjë të merret në konsideratë kur arrihet në një vendim rreth kërcënimit me ndëshkim, përmes të cilit gjykatësi ka mundësinë e “dhënies e një ndëshkimi të drejtë dhe proporcional në raste të veçanta.  Parimi i fajit dhe siguria për pasojat ligjore qëndroinë në tension dhe duhen balancuar në një mënyrë dhe në linjë me Kushtetutën”.

Sidomos prej faktit që kategoria e fajit është një konstrukt normativ që nuk mund të provohet mjaftueshëm me arsye empirike të veprimit, ajo kufizon aksesin parandalues të shtetit te qytetarët. Termi normativ “fajësi/faj” kuptohet kështu si një bastion kundër një kontrolli të mundshëm të qytetarëve.

Tezat e kërkimit modern për trurin janë po ashtu të dobishme kur ato përpiqen të përdorin përcaktues neurologjikë të sjelljes njerëzore për të refuzuar ligjin penal bazyar mbi fajësinë duke u përqendruar te një mungesë e vullnetit të lirë dhe apelojnë për një ligj të masave parandaluese. Avantazhi i konstruktit normativ penalo-ligjor “faj” qëndron pikërisht në faktin se qytetarët perceptohen se kanë vullnet të lirë që ndoshta nuk mund të provohet neurologjikisht, por duhet të përcaktojë relacionet sociale të njerëzve. Vetëm sistemet autoritare janë ekskluzivisht të orientuar mbi masat preventive.

III. Frenim specifik

Dobia si një parim social “modern”.

Zhvillimet sociale dhe ekonomike në 30-vjetësshin e fundit të shekullit të 19-të, rritën nevojën për drejtimin shtetëror në infratrukturën e brendshme, hapjen e tregjeve të reja, organizimin e arsimit shkollor  dhe mbështetjen e kontrollit të institucioneve. Përmes zhvillimit të mëtejshëm të teknologjisë së prodhimit kërkesa e punëtorëve u rrit dhe këto nuk mund të përmbusheshin më me socializimin rastësor dhe familjar. Paralel me këtë, nevoja për zgjidhje ligjore të pasojave negative që vijnë nga fuqitë e pakontrolluara të tregut, p.sh monopolet, pagat e ulëta dhe rritja e punës së fëmijëve. Në vend të distancës liberale mes qytetarëve dhe shtetit, tani shfaqet një glorifikim i një shteti ekspansiv, planifikues, rregullues dhe parnadalues i krizave. Kërkesat në rritje të qytetarëve për një shtet të besueshëm që ndërhyn, çoi në konsideratat penalo-teorike të cilat qartazi vendosin instrumentet e shtrëngimit të ligjit penal nën kontrollin e konsideratave të dobisë së shtetit.

Shënjestra: Individi

Parandalimi specifik është parë si një qëllim kyç i ndëshkimit shtetëror që nuk i drejton efektet e veta kundër të gjitha atyre subjekteve të ligjit, por vetëm kundër pakicës së kriminelëve të dënuar. Ai ndaj edhe nuk pyet “cili duhet të ishte ndëshkimi për grabitjen, vrasjen apo falsifikimin e dokumenteve?”, por “cili duhet të ishte dënimi për këtë grabitje, këtë vrasej ose këtë falsifikim dokumentesh?”.

Parandalimi specifik pozitiv përqendrohet në risocializimin e autorit. Kjo bazohet në një model trajtimi që presupozon deficite dhe përpjekje personale për të kompensuar mangësitë e socializimit dhe t’i ndikojë ato pozitivisht. Parandalimi specifik është qëllimi i trajtimit dhe madje i vetmi qëllim i zbatimit.

Parandalimi negativ specifik, nga ana tjetër përqendrohet vetëm mbi rrezikshmërinë e presupozuar të kriminelit. Ndaj edhe ai sheh nga aspektet e sigurisë në mënyrë që të mbajë autorin jashtë shoqërisë dhe ndaj e sheh qëllimin si mjet mbrojtjeje për publikun e përgjithshëm nga krime të mëtejshme.

IV. Parandalimi I Përgjithshëm.

Frenimi

Teoria e Parandalimit të Përgjithshëm beson se mund të sigurojë pjesëmarrjen e publikut në përgjithësi në normat dhe të pengojë të tjerët që janë në rrezik të kryejnë krime të ngjashme përmes ekzistencës dhe zbatimit të ligjit penal.

Parandalimi negativ i përgjithshëm përpiqet të ndalojë të tjerët nga kryerja e krimeve të ngjashme duke vënë sanksion mbi autorin. Parandalimi pozitiv i përgjithshëm lidhet me stabilizimin e pjesëmarrjes së shoqërisë në norma. Në këtë kontekst, teoria e parandalimit të përgjithshëm sidomos, përbën një bazë të rëndësishme për legjitimitetin e sistemit të kontrollit penal…Parandalimi i përgjithshëm pozitiv shihet si shumë i përshtatshëm për të justifikuar ligjin penal për shkak të nevojës dhe dobisë së tij.

Parandalimi i përgjithshëm për synimin e stabilizimit të normave

E drejta për mbrojtjen globale shoqërore

Në këtë kontekst, termi parandalim i përgjithshëm që synon publikun e përgjithshëm merr më shumë momentum. Ai përfiton nga dëshira e shoqërisë për mbrotje dhe siguri, por gjithashtu nga një ofertë për një mënyrë në kanalizimin e ndjenjave të shpagimit. Ai shihet po ashtu si i doboshëm për kapërcimin e dobësive të teorive absolute kriminale pak a shumë duke e kthyer atë në forcë e cila është konstruktive për shoqërinë.

Koncepte si këto nuk ofrojnë më referencë të deterencës individuale apo stabilizimit moral të atyre që janë subjekt i ligjit, por po ashtu këmbëngulin në një mbrojtje shoqërore në këtë sens, të një sistemi të mbrojtjes e cila supozohet të realizojë parandalim dhe gjurmim komplementar individual dhe shoqëror.

Ndryshime nga e pandërgjegjshmja

Nëse koncepti i parandalimit të përgjithshëm është i pasuruar më tej nga aspekte të së pandërgjegjshmes, zbulohet një tjetër avantazh që është mbrojtja thuajse e plotë kundër faslifikimeve të mundshme. Sipas kësaj, është detyra e ligjit penal që të stabilizojë besimin e qytetarëve në ligj dhe normat korresponduese sociale mbi një bazë psiko-analitike(teoria e kokës së turkut) në terma afatgjatë. Në këtë kuptim, teoria e parandalimit të përgjithshëm ka mundësi të bëhet synimi dominues afatgjatë i ligjit penal, sidomos sepse provimi ose jo i saj është i pamundur empirikisht. Megjithatë ka ende një shqetësim të fortë që lidhet me sundimin e ligjit në legjitimimin e ligjit penal mbi premisa psiko-analitike.

V. Teoria e “Unifikimit” dhe Parandalimi i Integruar

Pozicioni i Gjykatës Kushtetuese Federale

Bazat e parandalimit të përgjithshëm, krahas elementëve të parandalimit specifik, krijojnë një bazë gjithëpërfshirëse për legjitimimin e ndëshkimit shtetëror, e ashtuquajtura teori e unifikimit të Gjykatës Kushtetuse Federale. Kjo është bërë në kuadrin e ofruar nga ligjvënësi që “liria e fushë veprimit në përputhje me Kushtetutën për të njohur arsyet individuale për ndëshkim, i kundërvë ato dhe i harmonizon. Në opinionin e vet, Gjykata Kushtetuese Federale ka vënë në dukje jo vetëm parimin e fajit, por gjithashtu qëllime të tjera për ndëshkim. Ajo ka përshkruar si qëllimin bazik të ligjit penal, mbrojtjen e vlerave elementare të jetës komunitare. Shpagimi, kthimi/kompensimi, parandalimi, risocializimi i autorit, kompensimi dhe kundërvperimi për padrejtësi të kryera, vlerësohen të jenë aspekte të një sanksioni të përshtatshëm”.

Kjo lloj “teorie” ka avantazhin se eliminon në dukje çdo kontradiktë të qasjes individuale dhe kthimin e triologjisë së parandalimit specifik, të përgjithshëm dhe shpagimit në një armë perfekte argumentative.

Parandalimi i përgjithshëm si një mbrojtje për mbështetje në ligjin në fuqi

Për të theksuar aspektet pozitive të parandalimit të përgjithshëm, termi “parandalim i integruar”(integration prevention) është bërë fjalë kryesore në debatet e fundit për teorinë penale. Termat “parandalim pozitiv i përgjithshëm” dhe “parandalim i integruar” përdoren zakonisht si sinonime në literaturë. Ky zhvillim është mbështetur nga argumeni i Gjykatës Kushtetuese Federale që e përshkruan pozitivisht parandalimin e përgjithshëm pozitiv si “ruajtje dhe fuqizim i besimit në qëndrueshmërinë e rendit legal dhe aftësinë e tij për të afirmuar veten”.

Gjykata argumenton në një mënyrë të ngjashme: ajo pohon se zbatimi i një dënimi mbikëqyrës (i shkurtër) për mbrojtjen e rendit legal, është i domodoshëm vetë nëse një heqje dorë nga ndëshkimi do të cenonte sensin e përgjithshëm të drejtësisë dhe besimin e publikut në pagabueshmërinë e ligjit dhe nëse mbrojtja e rendit legal nga krimi do të tronditej.

Nga perspektiva e integrimit të parandalimit, ndëshkimi ka funksion socialisht integrues dhe rehabilitues që kthen drejtim nëse një ndëshkim nuk zbatohet dhe rezulton në një proces të çorganizimit social. Në parandalimin e integruar, ka pra një aspekt që mund të përshkruhet nga termi “dëmi intelektual kriminal”. Dënimi/ndëshkimi supozohet të krijojë diçka në ndërgjegjen e atyre subjekteve të ligjit që nuk arrihet ndryshe, e që është, konformiteti i përgjithshëm dhe përshtatja e strukturës predominuese normative të shoqërisë. Për sa i përket parimeve të cilat përcaktojnë përmbajtjen e ndëshkimit, gjykatësit konsiderohen standardi, përpjekjet e të cilëve duhet të synojnë “afrimin sa më shumë të jetë e mundur me vlerën optimale imagjinare të ndëshkimit të përshtatshëm për krimin”.

Parandalimi i integruar dhe formalitetet juridike

Një variacion specifik i sundimit të ligjit i është dhënë kësaj qasjeje nga Hasemer, i cili nuk beson se ndëshkimi justifikohet kur arrihen risocializimi dhe deterrenca, por vetëm nëse nuk gabohet nga shtigjet e kontrollit të formalizuar duke bërë kështu.

Nga mbrojtja e interesave individuale në mbrojtjen e komplekseve funksionale

Shihet qartë se koncepti i parandalimit të integruar i ikën bazës së marrëdhënies reale sociale dhe është në procesin e uzurpimit të idesë së sigurisë për objektet abstrakte të mbrojtjes ligjore. Sipas Baratta-s, kjo çon në ndryshmin e synimit të ligjit penal nga mbrojtja e interesave individuale në mbrojtjen e komplekseve funksionale sociale. Kjo do të thotë se ligji penal nuk mbron më objekte të mbrojtjes ligjore, por funksione.

Përktheu: Skerdilajd Zaimi