Histori shkatërrimi apo ndërtimi?

Punë vullnetare e banorëve të lagjes Q. Stafa më 1968. Në prishjen e dyqaneve të pazarit për të marrë tjegullat e landen për ngritjen e banesave vullnetare

Kështu shkruhet në faqen e Facebook të “Albanian Digital Archives and Collections” mbi një foto ku duken disa qytetarë që punojnë. Pra e thënë thjesht: prish pazarin për të ndërtuar objekte banimi. Përfundimet: 1. Zgjidhet çështja e strehimit. 2. Asgjësohet në mënyrë të pakthyeshme historia dhe identiteti i një qyteti.

Në një tjetër faqe në Facebook, postohej para disa kohësh një foto e Sarandës e vitit 1913. Duket qartë muri rrethues i qendrës së banuar që kalonte në kaminën e dikurshme të qytetit dhe afër stadiumit të sotshëm.  

Mbetja e këtij muri sot? Kjo foto me shënimin satirik: Monument Kulture. Mbrohet nga Shteti. 

Në të dyja rastet kuptohet fare qartë se trashëgiminë tonë e kemi prishur vetë. Pasi morëm pavarësinë dhe krijuam shtetin tonë. Muri i Sarandës është shprehja më e qartë e faktit se qeverisja prej shqiptarëve është ultimatum ndaj qytetërimit. Dhe këtë nuk ka sesi të mos e kuptojmë edhe sot me urbanizimin invadiv të varrezave me lagje të reja.

Një person me detyra në sektorin e monumenteve tregon dy raste nga regjimi komunist. I pari kur një funksionar i lartë dhe me kulturë madje, i shëtitur në botë, propozoi që të prishej pazari i vjetër i Korçës. Propozimi ishte për ta zëvendësuar atë me objekte të reja banimi por ai u hodh poshtë nga Enver Hoxha që kërkoi mendimin zyrtar të Gani Strazimirit, asokohe drejtues i Institutit.

Rasti i dytë, kur ish-ministri i Arsimit Thoma Deliana, konstatoi prishjen e xhamisë së Kavajës të cilën tentoi ta ndalonte duke e parë si një vepër me rëndësi arkitektonike. Përgjigja ishte se urdhëri “ishte nga Lart”. Kështu ne mund të kuptojmë edhe më tutje shkretimin tërësor dhe total të territorit shqiptar nga monumentet e së shkuarës. Ka patur ky vend shumë bejljerë e pasahllarë. Por ku jetonin këta? Në cilat saraje e kështjella, pasi Shqipëria qëkurse erdhëm në këtë botë të ofron një pamje urbane aq modeste dhe të një vendi që ka patur përherë vegjëli?

Duhet të mendojmë se janë prishur, shkatërruar paralel me lëvizjet sociale që duket se kanë asgjësuar hierarkitë e vjetra të një elite që e braktisi vendin.

Si duhet ta klasifikojmë këtë histori? Si histori të ndërtimit të qyteteve, apo të shkatërrimit të trashëgimisë? Si duhet ta kontekstualizojmë ne monumentalizmin para shtetëror përderisa e kemi asgjësuar aq sa nuk ka më asnjë gjurmë të kuptueshme të tij?

Edhe projekti i “Rikthimit në identitet” në të vërtetë ishte një shfaqje restaurimi e një kontributi që pak lidhet me identitetin e shqiptarëve, por ka të bëjë me depërtimin e ndikimeve të huaja, ndërkohë që më absurde duket “Rilindja Urbane” që konsistonte në rehabilitim të pjesëve urbanistike të qytetit “komunist”. 

Është shumë interesante të kuptohet se pse e gjithë elita politike e pas 1912-ës normoi ligjërimin e “ndërtimit të Shqipërisë” duke krijuar një shkëputje psikologjike dhe radikale nga Shqipëria e para 1912-s, ajo osmane, çka flet për një lloj kompromentimi të rëndë në shtetformim dhe në legjitimitetin e atyre që morën në dorë shtetin. Nuk ka akt më barbar sesa të marrësh gurin e një ndërtese për të ndërtuar një të re. Barbar jo në aspektin e çnjerëzores, por të rrafshimit të historisë dhe shndërrimit të saj në një territor të pabanuar nga asnjë kujtesë dokumentare.

s.zaimi