Mbi rolin politik të bogomilëve mes Sllavëve të Jugut

Sjellim më poshtë një punim të akademikut serb Dragljub Dragoljoviç, publikuar në numrin e parë të revistës vjetore “Balcanica” të Akademisë Serbe. Jemi në vitin 1970.

Punimi përqendrohet në rolin politik të një herezie ballkanike – bogomilëve – me kombeve të Ballkanit. Në të vërtetë autori ndalon në Maqedoni, Bullgari, Serbi, Dalmaci dhe Bosnje, ku siç mund të shohim heretikët luajtën një rol “nacional” dhe social siç thotë autori. Analiza klasore e dukurisë ndonëse ilustron qasjen e historiografisë së komunizmit, vendos megjithatë një barazpeshë me të dhënat historike që kuptohet më mirë në rastin e Bosnjes. Vatikani, Venediku, hungarezët janë jo vetëm pushtuesit, por edhe subjekte të besimit apokaliptik Bogomil që sipas autorit në thelb tentoi të respektonte dhe mbronte marrëdhëniet e vjetra të komunës bujqësore, vetëqeverisjes ndaj një pushteti qendror në fuqizim.

Autori thotë se këtu kemi një lëvizje antifeudale, antiklerikale dhe pararendëse në Europë të ideve socialiste. Por edhe një vetëdijeje kombëtare.

Përtej këtij aspekti, vetë dukuria është interesante shumë. Dhe me rëndësi. Sepse në shekujt 11-12-13-14, ajo sugjeron se peizazhi fetar në Ballkan ka qenë shumë më johomogjen sa ç’mund të supozohet.

Natyrshëm ne duhet të pyesim: po territori shqiptar, i Arbërisë si u prek nga këto lëvizje kaq të rëndësishme? Cili ka qenë roli dhe përhapja e herezive në këto anë? Historiografia jonë nuk e ka prekur fare këtë temë, madje as i është afruar, duke preferuar ta rindërtojë Mesjetën si “një film me shpata” siç thoshim dikur fëmijë, si konflikte mes fisnikësh që kërkonin afirmim të kombësisë. Megjithatë natyra e dukurive të tilla e bën të natyrshme të mendohet se Arbëria ka qenë e prekur nga këto zhvillime, e ndikuar nuk e dimë ende, por hedhja dritë mbi të do të jepte një kuptim më të mirë të kontekstit prej nga ku mandej mori udhë gjeopolitika e Ballkanit. P.sh myslimanizmi i Bosnjes shpjegohet mirë me konfliktin e ashpër të bogomilëve me Kurian Katolike dhe konfliktin e vjetër me hungarezët, një shembull ky që flet për kompleksitetin e disa proceseve. Megjithatë në kohë jemi, pasi fundi i botës për bogomilët duhet të vinte më 1492-n. 

Hyrja dhe përkthimi: Skerdilajd Zaimi

Shfaqja më e hershme e bogomilëve u vu re në Bullgari së bashku me Kristianizimin dhe Feudalizimin, që nga njëra anë përshpejtuan shpërbërjen e komunës bujqësore, nga ana tjetër fuqizuan diferencimin klasor dhe rritjen e ndikimit të fisnikërisë ushtarake dhe klerit të lartë. Presioni që ushtronin klasat e privilegjuara mbi fshatarësinë, që me shpërbërjen e komunës buqësore, kishte humbur liritë ekonomike dhe politike, u rrit njëkohësisht me zhvillimin e feudalizmit. Është fakt i njohur mirë në shkencë se ngulimi i sllavëve në Ballkan dhe mënyra fshatare e jetesës sollën një rigjenerim domethënës ekonomik dhe social të Bizantit. Statusi social i fshatarësisë rregullohej dhe mbrohej nga Ligji i Fermerit. Sipas këtij ligji, ata ishin pronarë të lirë dhe të pavarur, zotërues të pronës së tyre të tundshme, ose të patundshme në komunat e tyre bujqësore. Nuk i nënshtroheshin askujt, as edhe lira e tyre e lëvizjes mund të kufizohej. 

Por krijimi i Bullgarisë së pavarur, pasuar nga luftëra të gjata dhe ezauruese, fuqizuan pushtetin e autoritetit qendror dhe të fisnikërisë ushtarake, duke zvogëluar pushtetin e fisnikërisë civile(gentry), që ishte shndërruar përherë e më shumë në një kundërshtare të drejtpërdrejtë të Carit dhe fisnikërisë së re feudale. Në të njëjtën kohë, statusi politik i fshatarësisë u përkeqësua. Të ekspozuar ndaj shfrytëzimit nga feudalë që zotëronin tokat, ata po humbisnin lirinë e tyre ekonomike dhe për pasojë, ranë në misticizëm dhe pesimizëm. Kristianizmi nuk ndihmonte aspak; në fakt Kishës iu dha detyra më e pakëndshme e forcimit të feudalizmit në vend.

Ishte një pakënaqësi e përgjithshme me feudalizmin, e ndihmuar nga disa ide, të dallueshme nga ato të Kristianizmit Ortodoks, që mundësuan lindjen e Bogomilizmit, së pari vetëm në Maqedoni dhe më vonë në rajone të tjera të Bullgarisë, në të cilat misticizmi dhe pesimizmi fshatar gjeti substancë ideologjike. Predominimi i faktorëve ideologjikë apo socialë në ideologjinë Bogomile u manifestua në ekzistencën e disa prirjeve dhe drejtimeve të herezisë, me një orientim të fortë apo pak më të fortë dualist.

Përveç Letrës së Patriarkut Theofilakt, vetëm Predikimi i Kozma Presbiterit kundër Heretikëve, është përdorur për studime të lëvizjes Bogomile dhe rolit të saj në shekullin e 10-të në Maqedoni dhe Bullgari. Predikimi i Kozmait u shkruajt pak pas rënies së Perandorisë së parë Bullgare kur terreni ishte pjellor për përhapjen e protestës sociale dhe fetare të të pakënaqurve dhe të shtypurve, sidomos atyre në rajonet kufitare të ish-Perandorisë Bullgare.

Në shkencën historike, Predikimi i Kozmait ndonjëherë mbivlerësohet, herë të tjera injorohet tërësisht. Për disa shkencëtarë ai është një burim historik i klasit të parë dhe për të tjerë vetëm një pamflet politik, një burim bizantin i përkthyer dhe përshtatur. Është e qartë se të dyja opinionet janë hipotetike dhe apriori. Dhe kur hipotezat janë kaq të përkufizuara paraprakisht, ne e dimë se të gjitha mënyrat dhe trajtimet që na kanë ndihmuar të t’i sigurojmë ato, nuk mund të jenë në përputhje me parimet e historiografisë kritike. Ka shumë shkencëtarë që janë të gatshëm të interpretojnë lirisht burimet historike, në funksion të përshtatjes së tyre me konceptin e tyre të problemit Bogomil. Ideja është ndërtimi i gërshetimeve të guximshme dhe prezantimi i tyre si fakte, efektet e të cilave si provë krahasohen në forcë dhe madhështi vetëm nga injorimi i konceptit. E gjitha kjo tregon siç kemi vënë në dukje, ndërvarësinë e çështjeve metodologjike dhe parimore në studime si ky.

Nuk mund të mohohet origjinaliteti i Predikimit të Kozmait, ndonëse vlera e të gjithit si burim historik nuk mund të krahasohet, për shkak të qëndrimit parasgjykues dhe malinj kundrejt Bogomilëve. Mund të vihen re lehtë inkosistencat. Nga njëra anë Kozmai njeh padurimin e Bogomilëve për të qenë më të ngritur sesa ortodoksët, por nga ana tjetër, ai i quan ata parazitë që zhvasin pasurinë e tjetrit dhe i akuzon se predikojnë anarkinë sociale dhe denoncimin hyjnor të pushtetit institucional të Carit dhe zotërinjve. Ai i akuzon ata se nuk shkojnë në Kishë, por nuk arrin të tregojë hezitimin e fshatarësisë ndaj kishës, pasi institucionet – përmes formimit të pronave të Kishës – kanë shndërruar fshatarësinë nga zotërues të lirë në bujkërobër të varur. Ai irritohet për shkak se shumë qytetarë besojnë se Bogomilët përfundojnë në burgje dhe pranga pasi ata luftojnë për të drejtat e tyre, por me shumë kujdes shmang të tregojë se ku janë burgosur Bogomilët dhe për çfarë lloj të drejtash luftojnë ata.

Në Predikimin e Kozmait, polemikat politike me ato teologjike janë kaq të ndërthurura dhe ndërvarura saqë është e pamundur të diferencohen të parat nga të dytat. Është e sigurtë se Kozmai nuk do të implikonte probleme politike në një debat pastërtisht teologjik, nëse nuk do ta shihte Bogomilizimin jo vetëm si një lëvizje fetare, por gjithashtu si një lëvizje politike të pranuar shpejt, ndonëse për arsye të ndryshme, si nga bujkërobërit ashtu edhe nga fisnikëria e lartë. Me dualizmin e vet fetar dhe strukturën e hershme organizative pluraliste kristiane, që përshtatej shumë mirë në strukturën fisnikërore dhe sociale sllave, Bogomilizmi i shërben si fshtarësisë ashtu edhe fisnikërisë së lartë. Në dualizmin teologjik, Bogomilët kërkojnë një balancë mes sundimit të centralizuar dhe vetëqeverisjes civile të fisnikërisë dhe demokracisë; dhe në strukturën organizative pluraliste të komunës kishtare për mbrojtjen e fshatit dhe territorit të vet në komunë, që sipas ligjeve feudale ishte bërë pronë e sovranit. Kjo tregon qartazi marrëdhënien dialektike mes ideologjisë teologjike dhe politike Bogomile, e cila në disa aspekte të vetat, përfaqëson asgjë më shumë sesa një rritje të aspiratave sociale mes fisnikërisë civile dhe fshatarësisë, për rikthimin e strukturës së mëparëshme sociale që kishte qenë dënuar me vdekje nga kursi natyror i historisë.

Ndonëse ideologjia e tyre ishte regresive, ne duhet të kemi një kuptim më të gjerë për lëvizjen e tyre dhe ta vëzhgojmë atë si një degëzim dhe si një nga aktivitetet e Shën Klementit në Maqedoni. Ne dimë shumë pak, ose të paktën ne nuk i kushtojmë mjaftueshëm vëmendje marrëdhënieve mes lëvizjes Bogomile dhe aktiviteteve të Shën Klementit. Mund të vihet re një analogji e madhe mes mësimeve të Shën Klementit dhe lëvizjes Bogomile. Të dyja kanë, deri në një farë pike, optikë dhe synime të njëjta, për shkak se të dyja ishin lëvizje popullore dhe lëvizje sllave. Bogomilizmi ishte një lëvizje politike sllave në Maqedoni dhe Bullgari, themeluar mbi një bazë fetare, që e manifestonte veten në fushën teologjike përmes pranimit të dualizmit dhe pluralizmit, të kundërt nga monizmi dhe centralizmi ortodoks dhe në fushën e politikës, në betejën kundër feudalizmit, fisnikrësë lakmitare bizantine dhe fisnikërisë së vet.

Bogomilizmi u zhvillua së pari në Maqedoni dhe më vonë u përhap në mbarë Perandorinë Bullgare. Nga “Jeta e Shën Klementit” e Theofilaktit të Ohrit, ne mësojmë se herezia u shfaq pak pas vdekjes së Shën Klementit. Reinerius Sacchoni shkruajti po ashtu se të gjitha Kishat dualiste origjinojnë nga dy Kisha bazë: Kisha Bullgare dhe Kisha Dragoviç. Bogomilizmi u përhap përmes fjalës dhe predikimit verbal si dhe literaturës apokrife, duke përthithur elementë të ndryshëm heretikë, si dhe duke krijuar një produkt sinkretik që nuk e përkufizoi kurrë përfundimisht sistemin dogmatik. Megjithatë, sinkretizmi mes Bogomilëve mund të vëzhgohet tashmë në Letrën e Patriarkut Theofilakt drejtuar Carit bullgar, Petër: “një manikeizëm i përlyer, përzierë me Pavlikanizëm”. Por në dallim nga Makinezimi dhe Pavlikanzimi, në lëvizjen Bogomile, siç mund të shohim nga Predikimi i Kozmait, elementët fetarë dhe socialë predominojnë, dhe në disa shkallë, morën edhe formën e elementëve rebelues dhe çlirues që u shfaqën nga pozicioni politik i sllavëve maqedonas brenda kuadrit veprues të Perandorisë Bizantine.   

Duke vijuar aktivitetin e Shën Klementit, Bogomilët ishin grupi më logjik në Maqedoni për të rigjallëruar një lëvizje masash, një lëvizje e ndihmuar së jashtmi nga humbja e lirisë dhe ripërtëritja e qeverisë biznantine, burokracisë së saj lakmitare dhe së brendshmi, nga shtypja e popullit dhe nga pakënaqësia me politikat e mëparëshme të Carit Peter dhe fisnikërisë së tij. N. Blagoev e kuptoi mirë se Maqedonia ishte qendra e kundërvënies ndaj Car Peterit, jo vetëm për shkak se ai e mori pushtetin në mënyrë të paligjshme, por edhe sepse në atë kohë Lëvizja Bogomile në Maqedoni kishte një karakter rebel dhe revolucionar.

Roli politik i Bogomilëve dhe karakteri revolucionar i lëvizjes së tyre u shprehën plotësisht në rebelimin e sllavëve maqedonas gjatë sundimit të Car Samuelit. Por roli i Bogomilëve gjatë sundimit të këtij të fundit është pak a shumë i injoruar në shkencën historike, pjesërisht për shkak të mungesës së provave dhe pjesërisht për shkak të një sjelljeje metodologjike jokorrekte që e sheh Bogomilizmin vetëm si një lëvizje fetare, të pavarur nga ngjarjet historike në Maqedoni që e bënë atë lëvizje politike dhe sociale.

Pa marrë parasysh të gjithë problemet që zakonisht konsideron shkenca historike, ne duhet ta shohim Lëvizjen Bogomile në Maqedoni, brenda kuadrit më të gjerë të prirjeve mistike, jo vetëm si një substrat i fesë, por gjithashtu si një dukuri sociale dhe historike, krijimi dhe zhvillimi i së cilës janë varur nga një numër i madh faktorësh socialë. Shfaqja dhe zhdukja e këtyre faktorëve përcaktoi fatin e mëtejshëm të Lëvizjes Bogomile gjatë fazave alternative të ngritjes dhe rënies së saj.

Lëvizja Bogomile në Maqedoni u zhvillua në një kuadër më të gjerë dhe të përhapur lëvizjesh të misticizmit, që pasuan shpërbërjen e organizimit social civil në drejtim të dezintegrimit të komunës bujqësore. Nga misticizmi dhe dualizmi teologjik, eskatologjia Bogomile përftoi kuptimin e vet politik dhe ideologjik, duke u bërë kështu pjesë e ngritjes rebeluese të sllavëve maqedonë dhe duke i dhënë asaj mbështetje aktive dhe legjitimitet fetar, kaq i domosdoshëm në një kohë kur shoqëria e shihte botën kryesisht në terma të hierarkisë. Fakte të shumta flasin në favor të rolit të Bogomilëve në rebelimin e sllavëve maqedonë.

Së pari, Bogomilët në Maqedoni ishin, nëse mund ta themi kështu, e vetmja parti anti-bizantine pjesërisht e organizuar me një orientim të qartë popullor dhe sllavik. Së dyti, në shekullin e 10-të, Bogomilizmi ishte përhapur më së shumti në rajonet e rebelimit. Dhe së fundmi, shumica e komunave kishtare që ne njohim nga burimet historike kanë qenë brenda kufijve të Perandorisë së Samuelit.

Ndoshta “Jeta e Shën Vladimirit” e refuzuar nga V. Zlatarski(Vasil Nikolov Zlatarski – historian dhe medeivalist i njohur bullgar) si një burim i besueshëm mjaftueshëm për të provuar se Bogomilët kishin mbështetës mes anëtarëve të Familjes Mbretërore, duhet të konsiderohet: sipas kësaj “Jete” nipi i Samuelit, Jovan Vladislavi dhe gruaja e tij ishin heretikë. Kur Jovan Vladislavi erdhi në pushtet, ai thirri Princin Vladimir të Dioklesë që ishte martuar me vajzën e Samuelit, Kosarën, dhe e ekzekutoi duke e mashtruar, pasi Vladimiri, sipas biografisë “shkatërroi Bogomilët, masalianë joortodoksë, shkatërroi heterodoksinë dhe ringjalli orotodoksinë”. Duke mbrojtur orotodoksinë nga Bogomilët, Vladimiri iu kundërvu Jovan Vladislavit dhe humbi jetën për shkak të tij.

Ishte e qartë se Bogomilizmi në Maqedoni nuk ishte përkufizuar në fushën e teologjisë. I shfaqur si një formë proselitizmi në disa prirje dhe drejtime, me një orientim pak a shumë të fortë heretik, nuk u organizua asnjëherë formalisht nën një Kishë të organizuar, por mbeti i paorganizuar dhe përhapur në komunitete kishtare të vogla. Një strukturë e tillë organizative në vetë Kishën Bogomile, rezultoi fatale më vonë dhe ishte një ndër shkaqet kryesore të zhdukjes së saj nga skena historike. Ishte e sigurtë se prirja më popullore bogomile ishte ajo që i ngjante lëvizjes popullore të themeluar nga Shën Klementi. Kjo konfirmohej nga pranimi prej Kozma Presbiterit I faktit se Bogomilët shkonin në Kishë, puthnin ikonat dhe adhuronin Kryqin, por vetëm në ato vende ku ata përbënin një pakicë.

Një orientim i ngurtë dualist në disa prej komuniteteve kishtare në Maqedoni ishte padyshim sublimimi më i plotë dhe më i spikatur i qasjeve skajshmërisht të vendosura anti-Bizantine që kishin në atë kohë sllavët e Maqedonisë. Nuk kishte dyshim, ndonëse Kozmai e fsheh, se rezistenca ndaj Bizantinizimit ishte një betejë për mbrojtjen e esencës të kombit dhe komunës së vjetër bujqësore ekonomike sllave, e cila në kuadër të Perandorisë Bizantine ushtroi vitalitetin e vet dhe sipas shumicës së bizantinologëve, ndihmoi rigjallërimin ekonomik dhe social bizantin. Duket se Kozmai nuk e fshihte sjelljen e tij pro-Bizantine kur ai bënte thirrje popullit t’i bindej Carit, por ai e justifikonte atë duke vënë në dukje se ishte përgjegjësia e priftërinjve të shpëtonin njerëzit nga shkatërrimi. Ndonëse ai e shmangte përmendjen e Carit dhe atyre që kërcënonin popullin me shkatërrim, nuk është vështirë të supozohet se ai nënkuptonte Carin Bizantin dhe ushtrinë bizantine, që shtypën rezistencën popullore me mënyrat më të pamëshirshme. Në fjalë të tjera, orientimi nacional sllavik i bogomilëve u mundësoi atyre të kenë, nëse jo publikisht, të paktën tolerimin në sytë e Samuelit dhe qeverisjes së tij.

Aspekti fetaro-politik i aktivitetit Bogomil gjatë sundimit të Samuelit u karakterizua më mirë në një trakt fetaro-politik që flet për tri Perandori Tokësore, në të cilat idetë eskatologjike bogomile lëvizin nga fusha teologjike në fushën e politikës, duke luajtur kështu një pjesë të rëndësishme në lëvizjen rebele. Në të kundërt nga idetë politike bizantine rreth bashkimit të Qytetërimeve Kristiane dhe një Perandorie të përjetshme Kristiane që do të zgjaste deri në fundin e botës, konceptet e reja rreth shumësisë së Perandorive Kristiane dhe qendra të Qytetërimeve Kristiane, kishin lindur shumë më herët në provincat lindore të Perandorisë Bizantine si shfaqje rezistence ndaj udhëheqjes së Konstandinopojës.

Kritikat më të hershme të një një prej atyre koncepteve gjendet në mësimet e Montanosit/Montanit(themelues i një lëvizjeje fetare shpallur si herezi në shekullin II e.s në Frigji) rreth periudhave pasuese në historisë së njeriut në lidhje me zbulimin hyjnor. Montanosi u përpoq të ndërfuste procesin historik në sistemin dogmatik Kristian në mënyrë që triniteti Kristian t’i korrespondote tri perandorive tokësore; asaj të Atit, të Birit dhe të Shpirtit të Shenjtë. Mani, themeluesi i Manikeizmit, adoptoi idetë e Montanosit, por nga një aspekt tjetër. Pika e tyre e përbashkët ishte besimi milenarist në arritjen e Perandorisë 3 mijë vjeçare të Shpirtit të Shenjtë nga Parakliti(term kompleks nga Testamenti i Ri me kuptimin e mbrojtësit, pasuesit dhe zëvendësuesit që në përkthimin e fundit të Biblës në shqip është sjellë me termin Ngushëlluesi) manikeist dhe Bogomil, që do të vendoste unitetin e vërtetë shpirtëror mes njerëzve.

Trakti i mësipërm Bogomil, ruajtur në dorëshkrime të shekujve XVI-XVII, përfaqëson një degë të këtyre ideve politike montanisto-manikeiste rreth tri Perandorive Tokësore: Perandorisë Greke, asaj Sllave(bullgare) dhe Perandorisë Alamane(?) që përputhen me periudhat e njëpasnjëshme të zbulesës hyjnore.

Perandoria e parë ishte ajo greke, që korrespondonte me periudhën e zbulimit të Atit, e dyta ishte Perandoria Sllave(bullgare) që korrespondon me periudhën e zbulimit të Shpirtit të Shenjtë dhe e treta ishte Perandoria Alamane që korrespononte me periudhën e zbulimit të Birit. Në dorëshkrimin e përgjithshëm mund të gjendet një listë e kombeve të botës dhe ndarjeve të tyre, analoge me tri periudhat pasuese, të ortodoksëve, gjysmë ortodoksëve dhe jo-ortodoksëve.

Në karakterin Bogomil të dorëshkrimit nuk ka asgjë triviale, për shkak se një ndër përbërësit më të rëndësishëm të eksatologjisë politike bogomile ishte ardhja e Shpirtit të Shenjtë. Lidhja e Perandorisë (së këtij) Paraklitit(Ngushëlluesi) me Perandorinë Sllave mund të merrte jetë vetëm në qarqet bogomile, që synonin t’i përdornin këto ide që të nxisnin entitetet sllave në rebelim kundër Bizantit. Përveç utopive manikeiste, komunat e para apostolike-komuniste bujqësore të lirisë dhe barazisë, u zhvilluan nën ndikimin e këtyre ideve të shtetit të Samuelit. Të tilla ishin komunitetet Dragoviç dhe Melenik. Se cila ishte lidhja e tyre organike me kushtet bashkëkohore të jetës parokiale dhe sociale, mund të nxirret nga refleksi i shkaktuar nga këto prirje të përbashkëta jo vetëm në Perëndim, ku do të kërkohej ai në lindjen e urdhërit të Lypësve dhe doktrinat e predikuara nga Lypësit, Të Përulurit(Humiliats) Katolikët e Varfër(Pauperes Catholici), Lolardët dhe Husistët Radikalë, por edhe në Ballkan ku, siç mund të shohim nga Predikimi i Kozmait,  gjendej në shfaqjen e predikuesve të mrekullive dhe torbeshëve, të cilët Kozmai i etiketon si parazitë dhe anarkistë; por gjatë rebelimit po këta parazitë dhe anarkistë u shndërruan në një ushtri rebele që donte të përmbyste feudalizmin bizantin dhe ishin mesazherët e një epoke të re të fshatarësisë në ngjitje të pandalshme në Europë.

Koncepti politiko-historik Bogomil rreth tri Perandorive Tokësore u adoptua në Perëndim nga murgjit kalabrezë që kishin vendosur tashmë, duke nisur që nga shekulli I 10-të, lidhje të ngushta me bogomilët e Ballkanit. Nga “Jeta e Shën Nilit” ne zbulojmë se murgjit e Montekasinos, teksa protestonin kundër agjërimit të shtunave, ia atribuonin këtë zakon Manikeistëve. Kishte lindur mes tyre një koncept i ri i idesë bogomile rreth tri Perandorive Tokësore. U përcoll ai përmes Joachim de Flore, një abat nga një manastir katolik i Italisë së Jugut. Sipas mësimeve të tij, të trija perandoritë, ngjashëm me shtatën simbolike, u zhvilluan njëra pas tjetrës, brenda shtatë periudhave, ose siç lexojmë nga Libri i Shenjtë Bogomil, brenda shtatë ditëve, që i korrespondonte ditëve të kozmogonisë biblike.

Gerardo de Borga San Donino ishte një mbështetës shumë i zjarrtë i Joachim de Flore. Ai përmblodhi mësimet e tij, duke u dhënë atyre emrin Ungjilli i Përjetshëm, që shpejt do të dënohej si heretik. Megjithatë ky Ungjill luajti një rol shumë të rëndësishëm në kohën e betejës mes Papës dhe Perandorisë, gjithashtu edhe për parathëniet milenariste në luftën mes guelfëve dhe gibelinëve në Itali, për profecitë e shenjta të Dantes në Komedinë Hyjnore, për idetë apostoliko-komuniste të Ubertin de Cazala, për ideologjinë komuniste të cisterianëve dhe madje edhe për idetë socialiste të shekullit të 20-të. 

Ideja bogomile e Perandorisë Sllave nuk u zhduk edhe në vitin 1018 kur Maqedonia u pushtua tërësisht nga Bizanti. Përgjegjës për këtë ishin trashëgimtarët e Bazilit II sepse ata braktisën politikat e kujdesshme të tijat dhe mënyrën e tij të mbledhjes së taksave me shfrytëzimin e sllavëve, duke shkatërruar komunat bujqësore të tyre për t’i konvertuar me shpejtësi në sistemin feudal bizantin, duke shkaktuar paqëndrueshmëri të reja në të cilat bogomilët ishin partia më numerike anti-bizantine. Në të dyja rebelimet që pasuan, pra atë të 1040 dhe që u drejtua nga Peter Deljani dhe më 1072 nga Gjorgje Vojteh, ata luajtën një rol shumë të rëndësishëm dhe me gjasë një pjesë drejtuese.

Kjo pasi shpallja si Car e Bodinit(Constantine Bodin, sundues i Dokleas në vitet 1072-1101), djali i mbretit të Zetës, Mihalit, nuk bazohej mbi legjitimimin historik që i përkiste Romës dhe Konstandinopojës, por më tepër mbi parimet e ideve politike bogomile.

Pas dy humbjeve të njëpasnjëshme të rebelëve, në Maqedoni ndodhën disa ndryshime. Qendra e rebelimit u zhvendos në Lindje, në Bullgari dhe Bogomilët dhe Pavlikanët u afruan me njëri – tjetrin në një betejë të përbashkët kundër Perandorisë Bizantine. Në vitin 1078, diku afër Sofjes, një njeri i quajtur Lecus, pavlikan nga Filipopolisi, i martuar me vajzën e një peçenegu, u ngrit kundër Perandorisë Bizantine. Shumë shpejt atij iu bashkua Dobromiri nga Mesembria që ishte një bogomil, siç mësojmë nga Mihal Ataliati dhe Johanes Skilica. Me ndihmën e peçenegëve dhe kumanëve ata mblodhën një ushtri prej 80 000 njerëzish, por u mundën pas një beteje vendimtare nga ushtria bizantine e udhëhequr nga perandori i ardhshëm, Aleks Komneni.

Në atë kohë bogomilizmi ishtte ndoshta më i përhapur mes peçenegëve, për shkak se pas depërtimit të tyre të dytë e të pasuksesshëm në Ballkan më 1091, Aleks Komneni kishte vendosur forca të mëdha ushtarake në lindje të Vardarit, në rajonin e Moglenës, që nga mesi i shekullit të 12-të bëhet një pikë e rëndësishme mbështetëse e bogomilëve. Shkenca historike thuajse e nëvlerëson rolin e bogomilëve në çlirimin e Bullgarisë dhe formimin e Perandorisë së Dytë Bullgare. Një copëz shumë e rëndësishme informacioni që ndriçoi problemin e mësipërm, është gjetur në veprat e historianit bizantin Niketë Koniates. Teksa flet për carët bullgarë, Peter dhe Asen, Koniates vë në dukje se ata, me synim ngritjen e bullgarëve kundër bizantinëve, mblodhën në kishën e Shën Dimitrias një numër të madh të atyre që “ishin pushtuar nga djajtë”, të nacionaliteteve të ndryshme, bullgarët dhe vllahët, që kishin nisur të thërrisnin se kishte ardhur koha e destinuar nga Zoti që bullgarët të rimerrnin pavarësinë e tyre. Kur bullgarët u rebeluan ata u ngritën sikur të ishin frymëzuar nga vetë Zoti.

Është lehtësisht e imagjinueshme se “këta të pushtuar nga Djalli” ishin bogomilë, pasi ata shpesh quheshin kështu nga shkruesit bizantinë. Bogomilët ishin si përherë, për shkak të orientimit të tyre sllav dhe nacional, jo vetëm opozitta më e fortë ndaj Kishës dhe Perandorisë Bizantine, por edhe faktori më aktiv në rebelim.

Ndikimi bogomil mbi jetën politike të Bullgarisë gjatë Car Asen I ishte me domethënie të madhe. Gjatë kohës së sundimit të Kalojanit, vëllait më të vogël të Asenit, nuk ndodhi thuajse asnjë ndryshim, edhe pse ai iu kundërvu Asenit për ca kohë, por krijimi i Perandorisë Latine dhe kërcënimi i ri ndaj pavarësisë bullgare nga kryqtarët, që i kërkuan Papa Inocentit III konsensusin për të luftuar “turqit dhe armiq të tjerë të Kryqit”(bogomilët), i mundësuan atij të pajtohej me bogomilët. Për të eleminuar ndikimin e tyre politik dhe fetar, pasardhësi i Kalojanit, Borili, dekretoi kundër tyre, në takimin e Asamblesë së Përgjithshme në Trnove më 1211, të famshmin Sinodikon. Atyre iu dha sërish mbrojtje nga pasardhësi i Borilit, Aseni II.

Gjatë sundimit të tij, Bullgaria u bë fuqia më e madhe në Ballkan. Akomodimi i tij me bogomilët kishte diçka të përbashkët nga marrëdhëniet e Samuelit me ta. Motivet e tyre për mbështetjen e bogomilëve diktoheshin vetëm nga synimet e tyre politike dhe aspak ato fetare. Pasi Aseni II, si një politikan i aftë që ishte, ia doli – duke krijuar një Patriarkanë autoqefale bullgare dhe duke luftuar energjikisht latinët në Konstandinopojë – të neutralizonte ndikimin politik të bogomilëve, ndonëse Bullgaria kishte qenë sipas një burimi perëndimor, “mbushur me heretikë”.

Politika e Asenit ndaj bogomilëve kishte pasoja të thella për lëvizjen bogomile, sepse pas vdekjes së tij, kur Bullgaria ishte në gjendje kaosi, ndikimi bogomil nuk u ndje, ndonëse ata përmendeshin në burime bullgare dhe bizantine për thuajse dy shekuj të tjerë.

 

II

Ngjashëm me përhapjen e besimit kristian mes serbëve, zhillimi i lëvizjes bogomile në Serbi, nuk mund të gjurmohet tërësisht. Referencat e para për ta hulumtohen në Zetë gjatë sundimit të Princ Vladimirit. Nga “Jeta e Princ Valdimirit”, ne mësojmë se ai persekutoi bogomilët dhe në fund humbi jetën e vet për shkak të tyre.

Nuk mund të rindërtohen të gjitha hapat në evolucionin e lëvizjes bogomile nga sundimi i Vladimirit në Zetë, te sundimi i Stefan Nemanjës në Rashkë, por është thuajse e sigurtë se bogomilët luajtën një rol të rëndësishëm në konfliktet e brendshme si të Zetës ashtu edhe Rashkës, që nga vdekja e Bodinit e deri më 1183. Fatkeqësisht informacioni që kemi në dispozicion nuk na lejon të kuptojmë bazën sociale të konfliktit të brendshëm. Duhet të ketë ekzistuar në atë kohë një bazë e qartë politike, ekonomike dhe fetare që mundësoi përhapjen dhe adoptimin e ideve bogomile. Dhe fakti që gjatë sundimit të Nemanjave fisnikëria adoptoi po ashtu bogomilizmin, tregon sipas të gjitha gjasave një fërkim të gjatë në Rashkë, mes finsikërisë së re feudale dhe asaj të lartë(gentle nobility) nga njëra anë, dhe mes mbështetësve të qeverisjes qendrore dhe atyre të komunave bujqësore, që kishin mbështetjen e bogomilëve, nga ana tjetër.

Serbia ishte skena e një beteje skajshmërisht të fuqishme mes mbështetëse të centralizmit dhe mbrojtësve të vetëqeverisjes komunale civile nën mbretërimin e Stefan Nemanjës. Kjo mund të gjendet lehtësisht në përkthimin serbisht të Predikimit të Kozmait, nga gjysma e parë e shekullit të XII, ku shkruhej se bogomilët “mësojnë popullin e tyre që të mos u binden zotërinjve, ata sulmojnë shenjtorët dhe Carin, përqeshin të moshuarit, dënojnë bojarët, nuk pëlqejnë ata që punojnë për Carin dhe përpiqen të bindin çdo skllav që të mos punojë për zotërinë e vet”.

Në shtesat serbisht të Predikimit të Kozmait, prioritet u ishte dhënë kapitujve me përmbajtje sociale dhe politike, pra kapitujve 19, 20 dhe 21 që diskutonin qëndrimin e bogomilëve ndaj punës, më të moshuarve dhe ndaj qeverisë qendrore. Nuk ishte rastësi që i gjithë rrëfimi për protestën revolucionare të bogomilëve kundër qeverisë, sunduesit të tyre, kundër sistemit feudal si një sistem social, kundër punës së detyruar të shtetit dhe kundër të gjitha formave të skllavërisë dhe bujkrobërisë, u vendos në fillim. Nga “Jeta e Shën Simeonit” e Stefan të ParëKurorëzuarit ne marrim të dhëna se Nemanja, kur u informua rreth pranisë së herezisë mes fisnikërisë së tij, thirri një mbledhje në të cilën akuzoi heretikët se “i shërbenin Djallit vetë…dhe predikonin mësimet e të paudhit Arius”. Pasi i dënoi, Nemanja dërgoi forca të armatosura kundër tyre dhe i kapi. Disa prej tyre i dogji, të tjerë i dënoi me mënyra të ndryshme. Çfarë mbeti i dërgoi në ekzil, u konfiskoi pronat, kurse mësuesve u preu gjuhën. 

 

Sefani i ParëKurorëzuari nuk i quante ata bogomilë, as edhe ua njohu emrin e zakonshëm Babuni nga monumentet serbe. As edhe prezantoi besimin e tyre si dualist. Kjo shkaktoi shumë diskutime të panevojshme dhe përfundime kontradiktore që varionin nga pranimi i plotë, te refuzimi tërësor i deklaratës së Stefanit të ParëKurorëzuarit. Është thënë se nuk ka një fjalë të vetme për bogomilët dhe se e gjitha ka qenë për heretikë Arianë, që në atë kohë nuk gjendeshin fare në Europë dhe se historia ka qenë një fabrikim letrar, përdorur nga Stefani i ParëKurorëzuari për të vendosur kultin e Nemanjas, pasi kishte marrë në mënyrë ilegjitime fronin duke përmbysur vëllanë, Tishomir; apo se Asambleja është interpretuar jo si betejë fetare, por betejë politike kundër Nemanjas. Thirrja prej Nemanjës e Asamblesë, menjëherë pas betejës së Patinas më 1172 pas vdekjes së Tishomirit, për të larë hesapet me kundërshtarët e vet të cilët i kishte akuzuar për herezi, u mor si provë në favor të hipotezës së tyre.

Që deklarata e Stefanit ka të bëjë me bogomilët, në fakt me ata me prirje dualiste më të forta, mund të provohet lehtë. Kozmai shkruajti se bogomilët quanin Satanain si djalin e madh të Zotit dhe më të devotshmit mes tyre e konsideronin edhe si Zot, të cilit i kishin vënë emrin Satanael, Zoti Satana. Në veprat e Mihal Psellit ne lexojmë se Masalianët, të cilët i quanin Bogomilë dhe Babunë në “Mihanicea krmčija”, e quanin veten Satanianë, pasi i shërbenin Satanait. Ethimiusi i Peribleptosit i akuzonte bogomilët se adhuronin djallin dhe ne e dimë se në Ballkan Djalli thirrej si Dabo, Dabog apo Babo. Kulti i Dabos apo Babos, sipas të cilit u zhvillua emri Babun në shkrimet serbe si emër i përgjithshëm për Bogomilët, i përkiste një trashëgimie antike pagane, të cilën Kristianizmi nuk mund ta kishte eliminuar deri në atë kohë.

Në “Jeta e Shën Simeonit” ne duhet të dallojmë dy dukuri.

Së pari, betejën e Nemanjës për të çrrënjosur mbetjet e besimit pagan që duke u integruar në Kristianizëm kishte marrë orientimin Bogomil dhe kështu, siç ka sqaruar V. Markoviç, për shumë pak desh u bë besimi fetar i Sllavëve të Jugut dhe

së dyti, përpjekja e Nemanjës për të thyer vetëqeverisjen klanore dhe demokratike, e cila gjeti bazën ideologjike te Bogomilizmi dhe fisnikëria shekullare privilegjet e së cilës ishin abroguar me fuqizimin e qeverisjes qendrore. Fshatarësia që nuk e pranoi lehtë bujkrobërinë iu bashkua lëvizjes bogomile në kërkim të shpëtimit nga feudalizmi, që përherë e më shumë i shtypte, pasi feudalizmi po thyente organizmin ekonomik klanor dhe për shkak se toka, që më parë kurrë nuk mund të bëhej private ishte me ligjin feudal, që do të thotë përmes degradimit të ish-pronarëve në otrokë dhe pariksë(termi i parë lidhet me hierarkinë kumane) që bëhen gradualisht individë që janë pronë feudale.

Ndërtimi i shtetit feudal serb nuk ishte as i lehtë dhe as pa trauma të mëdha. Në luftë kundër bogomilëve, feudalizmi mori hapa të ashpra dhe energjikë dhe e theu rezistencën e tyre shumë shpejt. Në Nomokanonin e Savës thuhet se ata që mësojnë dogma të liga duhet të dënohen me vdekje dhe në Asamblenë e Ziçës më 1221, u miratua një anatemë kundër heretikëve. Por lufta ndaj heretikëve nuk u zhvillua vetëm mbi fushën e spekullimeve teologjike, pasi aspekti politik i Bogomilizmit kishte qenë shumë më domethënës. Kështu Nemanja, duke formuar një monarki depostike, shmangu mençurisht përzierjen me të drejtat për t’u vetëqeverisur të fisnikërisë dhe në vend të kësaj u përpoq të eliminonte ndikimin e Bogomilizmit duke pajtuar centralizmin me vetëqeverisjen e fisnikërisë shekullare, të cilës ia doli duke formuar një Asamble që konsistonte në fisnikërinë dhe klerin. Duke luajtur me frikën e bogomilëve se Bizanti dhe Roma do të ushtronin presionin e tyre politik përmes Kishës, djali i Nemanjës, Sava, mori pavarësinë e Kishës Serbe dhe formoi hierarkinë e saj sipas parimeve të organizimit komunal serb. Për rrjedhojë, lëvizja demokratike që u zhvillua në Serbi nën Bogomilizmin, humbi valencën epidemike dhe nuk pati më sukses në vend. Ndërkohë që shteti dhe Kisha e shtypën shumë seriozisht ndikimin politik Bogomil, teologjia e tyre u tolerua, kështu që disa elementë të mësimeve bogomile mbeten deri më sot.

III

Fillimi i lëvizjes heretike në Dalmaci dhe prapatokën e saj janë të mbuluara nga errësira. Kur Kisha Romane trajtoi problemin e herezisë, në Bosnje akuzoi Kulinin, Bani i Bosnjes, për vetëm një gjë: që lejoi heretikët në vendin e tij nga Dalmacia. Nga ky informacion minimal është e vështirë të nxjerrësh ndonjë përfundim të veçantë rreth besimit fetar dhe prirjeve politike të heretikëve dalmatë, për origjinën e tyre klasore dhe sociale. Në studimet e tij për lëvizjen bogomile në Bosnje, Fran Milobar, trajton po ashtu edhe lëvizjen heretike në Dalmaci, duke parë në të klerin sllavon që në në kohën kur Roma nisi të përjashtonte alfabetin glagolitik, duke e ndaluar atë si në shërbimin ksihtar ashtu edhe në përdorimin vernakular, devijoi drejt herezisë.

Një lidhje mes heretikëve dhe priftërinjve glagolitikë(që shërbenin sipas ritit dhe skripturës glagolitike)nuk mund të mohohet, por evidenca e ofruar nga Fran Milobar për ta provuar atë nuk është përfundimtare dhe bazohet mbi konceptime nacionale dhe politike. Sigurisht, ky skepticizëm që ka të bëjë me një lidhje të ngushtë mes heretikëve dhe priftërinjev glagolitikë nuk mohon praninë e këtyre lidhjeve, as edhe mundësinë e një lloj paralelizmi fuqizuar nga kauzat e përbashkëta dhe synimet që i ndihmuan ata në luftën kundër Kurias Katolike.

Është një fakt i njohur se në Asamblenë e Splitit, më 925, nisi beteja kundër gjuhëve vendase në Kroaci dhe Mbretit Petar Kresimir iu desh të ndalonte përdorimin e tyre. Megjithatë, nuk kishte arsye për shfaqjen e herezisë pasi ai ndalim nuk mund të zbatohej plotësisht. Ndaj jo vetëm që nuk kemi të dhëna rreth persekutimit të masës që fliste gjuhën vendase në Dalmaci, por ne mund madje të shohim një lloj tolerance të Kishës Katolike. Me rastin e hyrjes ceremoniale në Zadar(Zara) të Papa Aleksandri III më 1177, njerëzit dhe kleri katolik e pritën atë duke kënduar në sllavonisht, që padyshim provon se shërbimet vernakulare përdoreshin në Dalmaci, pavarësisht kundërshtisë së fortë të disa qarqeve klerikale. Kuria Katolike e pranonte alfabetin dhe gjuhën sllavonike në shërbimin kishtar më 29 mars 1248 dhe më 26 janar 1251 kur u dha lejen fretërve të manastirit të Shën Nikollës në Omis të drejtonin masën në gjuhën sllavonike.

Kishte sigurisht një mundësi që disa priftërinj glagolitikë të ishin bërë heretikë, pasi lëvizja Bogomile nuk ishte e mbyllur në vetvete dhe nuk mungoni në të elementë dhe synime të përbashkëta me priftërinjtë në fjalë. Megjithatë, nga kjo pikëpamje, do të ishte e vështirë të shpjegohej fakti se priftërinjtë glagolitikë këmbëngulën në herezinë e tyre, pasi përdorimi i gjuhës sllavonike në kisha u tolerua për një periudhë të gjatë kohe dhe që nga mesi i shekullit të 13-të, u njoh zyrtarisht nga Kisha.

Një tjetër hipotezë rreth shfaqjes së bogomilëve në Dalmaci është dhënë nga I. Pilar. Kur me kolapsin e kishës kombëtare, mbështetësit e saj humbën mbështetjen politike, ata sipas I.Pilar, gjetën përkrahje dhe strehë të sigurtë në Bosnje, duke u bashkuar me lëvizjen fetare të pritërinjve glagolitikë që kishin humbur – në luftën e tyre për gjuhën dhe kishën kombëtare – një betejë kundër klerit katolik që mbështetej nga venecianët dhe hungarezët. Ata e pranuan njësoj lëvizjen bogomile si një shprehje të protestës dhe rezistencës së tyre ndaj Romës.

Si e tërë, lëvizja Bogomile u shfaq në Dalmaci vetëm në gjysmën e dytë të shekullit të 12-të, kur venecianët morën pushtetin në qytetet dalmate. Asambleja e Splitit dënoi të gjithë heretikët dhe mbështetësit e tyre. Meqenëse dokumentet e këtij takimi nuk janë ruajtur, ne nuk e dimë se kujt sekti heretik i refeohej ai. Por nga konfirmimet mbi vendimet e Asamblesë, dekretuar nga Papa Urbani III më 11 nëntor 1186, ne dimë vetëm se Papa pranoi me ndalimin nga Asambleja të conventicula que fraternitates appellantur(vëllazërive). Ka disa mendime sipas të cilave këto konvente janë identike me vëllazëritë e përmendura më herët në Deklaratën e Dorëheqjes nga Herezitë të Bolino Poljes.

Ndonëse është e vështirë të pranohet ky supozim, është e sigurtë se shfaqja e herezisë në Dalmaci, u shkaktua përmbi të gjitha nga arsyet politike, pra rezistenca kundër pushtimit venecian të qyteteve dalmate. Ndaj, nga konfirmimi papal i vendimeve të Asamblesë duket se këto konvente ishin organizime politike dhe fetare, me gjasë mbetje të një entiteti nacional që kishte pësuar kolaps, që gjallonte mes një pjese të fisnikërisë dhe klerit kroat, armiqësorë me klerin roman. Përplasja mes klerit nacional dhe katolik në Dalmaci mund të ketë qenë vetëm i natyrës politike, jo fetar, pasi Kuria Katolike, ndonëse nuk lejonte përdorimin e gjuhës kombëtare në kishat, ishte e detyruar ta toleronte atë dhe shumë shpejt ta lejonte atë zytarisht. Kleri sllavon i orientuar drejt popullit të vet, mund të luftonte kundër pushtuesve të huaj dhe sërish t’i përmbahej ortodoksisë kishtare.

Si në vende të tjera, herezia u përhap në Dalmaci, kryesisht te finsikëria. Në përshkrimin e tij për marrjen e Zarës(Zadarit) nga kryqtarët më 1202, Thomas, Arkiduka i Splitit shkruan se fisnikëria e la herezinë të përhapej mes saj. Janë të njohur emrat e disa heretikëve dhe mbështetësve të tyre. Nga mesi i shekullit të 12-të përmendet Ecclesia Dalamtiae si heretike dhe disa autorë mendojnë se Ecclesia Slavonaie e përmendur në listën e kishave heretike nga Reinerius Sacchoni, ishte po ashtu në Dalmaci. S. Runciman u përpoq më kot të provonte se Ecclesia Duguntia ishte një kishë heretike në Trogir. Pohimi i tij nuk mund të provohet as gjuhësisht dhe as historikisht dhe ai nuk është pranuar shkencërisht.

Akuzat e Kishës Romane kundër heretikëve në Dalmaci mund të gjurmohen në mesin e shekullit të 13-të. Më 1264, dioqeza Peshkopale e Dubrovnikut u akuzua për “lapsa”(apostatizëm). E gjitha shkon në favor të provës se në kapërcyell të shekujve 12-13, lëvizja heretike në Dalmaci ishte në lulëzim të plotë. Ishte një dukuri e zkonshme në Ballkan që u shfaq papritur në momentet kur integriteti kombëtar dhe shtetëror kërcënohej nga hungarezët dhe venecianët nga jashtë dhe nga kleri roman, që punonte për fuqitë e huaja dhe mbrohej nga Kisha Katolike, si dhe herë pas here nga vetë mbretërit kombëtarë brenda.

IV

Idetë politike bogomile u shprehën më mirë në Bosnje, e cila për shkak të kushteve të veçanta fetare, ishte një përjashtim nga rregulli europian. Heretikja “Kisha Boshnjake”, e favorizuar dhe mbështetur nga fisnikëria dhe kohë pas kohe, nga qevria qendrore, përfaqësonte një faktor politik të fuqishëm dhe ndikimi i saj në punët e shtetit ndjehej gjatë gjithë periudhës së ekzistencës së shtetit boshnjak.

Suksesi i lëvizjes bogomile në Bosnje, nuk duhet shpjeguar vetëm me spekullimet fetare të heretikëve mesjetarë. Ata vetë nuk mund të bëheshin aq popullorë sa ç’u bënë në një kohë të shkurtër. Suksesi i lëvizjes erdhi si pasojë e një sjelljeje politike dhe sociale, nga reagimi me mënyrat e vjetra sociale dhe legale në kontesktin e një sistemi të ri juridik të prezantuar në Bosnje nga kristianizmi dhe feudalizmi.

I përshfaqur si opozitë ndaj një organizimi kishtar të imponuar nga jashtë dhe fitorja e të cilit siguroi sundimin hungarez mbi Bosnjen, Kisha Boshnjake u bë një faktor i rëndësishëm në luftën kundër pushtuesve të huaj. Në të njëjtën kohë ishte e vetmja kishë në Europë që nuk pranoi dogmat dhe organizimin as të Katolikëve as të Kishës Ortodokse Greke, as edhe rolin e tyre shpesh jodinjitoz, por iu kthye në një mënyrë specifike Kristianizmit Primordial, duke e kuptuar atë jo vetëm si fetar, por gjithashtu edhe një lëvizje sociale dhe demokratike, e cila ishte në përputhje me organizimin jofetar në Bosnje. Lëvizja bogomile ishte, në fillim të shekullit të 13-të në Bosnje, jo vetëm fetare në karakter, por gjithashtu një lëvizje sociale dhe demokratike e cila për shkak të kushteve të pafavorshme politike, veproi në planin social.

Kur Vukani, sovrani i Zetës, informoi Papa Inocentin III më 1199, se në Bosnje po përhapej një herezi nën mbrojtjen e Banit Kulin, Papa i kërkoi mbretit hungarez, Emerik, të ndalonte Banin Kulin dhe heretikët e përmendur nga Bosnja dhe të konfiskonte sendet e tyre nëse nuk hiqnin dorë nga herezia. Ndaj këtyre akuzave, Bani Kulin u përgjigj se nuk kishte asnjë herezi në shtetin e tij dhe se ai ishte gati të dërgonte disa nga të akuzuarit në Romë që të shpjegojnë mësimet e tyre aty. Në atë rast Papa urdhëroi Bernardin, kryepeshkopin e Splitit dhe vetë kapelanin e tij, J. Casemaris të shkonin në Bosnje për të hetuar në emër të tij për këtë çështje. Kështu J. Casemaris mbërriti në Bosnje më 8 prill 1203 dhe në Bolino Polje, krerët e një shoqërie vëllazërore(priores societatis fraternitatis) firmosën një deklaratë përmes së cilës ata hiqnin dorë nga herezia e tyre dhe komunikimet me manikeistët – emri i tyre deri më atëherë - dhe premtuan se do t’i nënshtroheshin dekreteve të Kishës Romane.   

Nuk është e lehtë të analizohet deklarata e Bolino Poljes sot. Në tekst ka një dallim të qartë mes priores, me gjasë përfaqësues të fisnikëve dhe vëllazërive dhe një lloj konventi(conventum fratrum), që nuk njihej as në Perëndim, por as në Kishat e Lindjes dhe që në shumë mënyra i ngjajnë bashkimeve të dikurshme fetaro-orfike nga Ballkani Qendror. Duke gjykuar nga ajo çfarë kërkon Kuria Katolike, mund të kemi të bëjmë me një formë rudimentare të një komuniteti montastik, përshtatur për strukturën civile sllavone. Priores kanë shumë të përbashkëta me “priores”, anëtarë të famshëm të klaneve me të cilët Duka Mihailo Visheviç i Zahumljes, merrte pjesë në Asamblenë e Splititi më 925 ku u diskutua dhe problemi i juridiksionit të dioqezës së Kryeipeshkvisë së Splitit mbi diozqezën ipeshkvnore të Zahumljes. Kjo na çon në supozimin se priores e Zotimit të Bolino Poljes ishin njëkohësisht priores tribalë dhe fetarë, siç ishte e zakonshme me sllavët antikë. Kjo do të ishte thuajse në përputhje me sistemin social dhe politik të Bosnjes së asaj kohe që kishte të gjitha karakteristikat e një shteti patrimonial me klanet e veta të lidhur përmes afërisë së gjakut, e që i dha tipare arkaike organizimit të fisnikërisë boshnjake.

Kristianizmi që u afirmua në Bosnje, bëri lëshime të mëdha në fushën teologjike ndaj kulteve të vjetra pagane, nuk ishte homogjen, por i shpërndarë në komunitete fetare që duhet t’u korrespondonin organizimeve civile. Po ashtu, Kisha heretike Boshnjake, që u shfaq nga këto njësi të kristianizuara mori pak a shumë të gjitha karakteristikat e tyre. Në krye ishte një “ded”, shefi antik tribal sllav. Kishte po ashtu një “strojnik” dhe patjetër edhe një “starac”, për të cilët Konstandin Porfirogjeneti shkroi se ishte koka e vëllazërisë, nyja përforcuese e organizmit klanor të humbur sllav.

Duke krahasuar formën organizative të asambleve shtetërore me ato të hierarkisë së Kishës Boshnjake, mund të shihet një lidhje mes tyre. Sipas një zakoni, në një asamble shtetërore merrnin pjesë Bani dhe 12 fisnikë; Kisha Boshnjake përfaqësohej nga Ded dhe 12 zyrtarë klerikalë…

I njëjti zakon praktikohej nga thuajse të gjithë Sllavët e Jugut. Ai numër “i dymbëdhjetë boshnjakëve të ndershëm” u zgjerua më vonë dhe roli i tij u shtri në mbarë Bosnjen. Në betejën ku do të hynte Bosnja, fisnikëria boshnjake do të ndihmohej nga Kisha Boshnjake në zmbrapsjen e forcave hungareze dhe të Kishës Katolike, dhe si kampione e rezistencës fitoi ndikim më të madh në jetën politike të vendit në kurriz të autoritetit qendror.

Në fillim të vitit 1233, Matej Ninosllavi, ankohej në letrën e tij drejtuar Papa Gregorit IX se fisnikëria heretike kundërshtonte zakonin e vjetër sipas të cilit sovrani mundej, në diskrecionin e vet, të jepte apo merrte fshatra dhe rajone, zakon i cili zbatohej gjatë sundimit të paraardhësve të tij. Fisnikëria i mbante ato tani kundër vullnetit të sovranit. Sjellja e bogomilëve boshnjakë drejt shtetit dhe pushtetit feudal ishte në një masë të madhe e ndryshme nga sjellja e dikurshme e bogomilëve në Bullgari dhe në Maqedoni. Duke u ndërthurur në sistemin feudal, lëvizja bogomile, si ruajtëse e ligjeve zakonore dhe marrëdhënieve patriarkale, krijoi një ndikim specifik mbi shoqërinë btoshnjake.

Të dyja klasat sociale, fisnikëria feudale dhe Kisha Boshnjake, që përfaqësonin bazat e sistemit feudal boshnjak, origjinonin nga i njëjti sfond social. Këtu janë fillimet e mbështetjes që kisha heretike i dha fisnikërisë. Kisha Boshnjake kishte te fisnikëria një mbrojtëse të fuqishme që mundësonte ekzistencën e saj dhe fisnikëria gjente te kisha një aleat të fuqishëm në luftën e saj kundër autoritetit qendror, që ishte angazhuar të shpërbënte vetëqeverisjen tribale dhe zvogëlonte të drejtat e fisnikërisë.

Aleati ishte për më shumë i përshtatshëm pasi nuk kishte rival në garën për toka feudale dhe nuk u përpoq të merrte pjesë direkt në menaxhimin e çështjeve shtetërore. Vetë mësimet e saj i ndalonin Kishës Boshnjake lojëra me tokën dhe ndërhyrjen në punët e shtetit. Por edhe pse nuk mori pjesë në menaxhimin e çështjeve shtetërore, ndikoi shumë në to, përmes fisnikërisë besnike ndaj saj, politikës së brendshme dhe të jashtme të shtetit dhe disa herë ndikoi drejtpërdrejt në disa çështje politike.

Nga ana tjetër, sovranët boshnjakë nuk ishin asnjëherë të afërt me bogomilët siç ishte fisnikëria, por ata e dinin se çfarë roli të rëndësishëm luajti kisha heretike në luftën për mbrojtjen e pavarësisë boshnjake dhe autonomisë dhe se kur ishte nevoja, gjenin në të një mbështetës të fuqishëm në lutërat kundër hungarezve dhe kryqtarëve.

Orientimi i saj drejt mbrojtjes së autonomisë shtetërore dhe ruajtjes së vetëqeerisjes tribale i siguroi një ndikim të gjatë në kohë në çështjet shtetërore. K. Jirecek kishte të drejtë kur pohonte se “Kisha Boshnjake” ishte e fuqishme dhe kishte një dorë në shumë çështje, edhe në fillim të 1200-s”. Sovranët boshnjakë që ishin katolikë romanë, nuk guxonin të ndërmerrnin ndonjë hap kundër saj, pasi ndikimi i saj në shtet jo vetëm ishte i madh, por i pazëvendësueshëm në ruajtjen e balancës mes fisnikërisë dhe sovranit. Kështu ajo ndihmoi në ndërtimin dhe krijimin e shtetit si dhe ruajtjen e pavarësisë së tij. Duke patur këtë rol ajo u bë një forcë pozitive me domethënie të jashtëzakonshme.

Kisha Katolike e dinte shumë mirë se suksesi i saj në Bosnje varej shumë nga organizimi i një kishe të fuqishme, me urdhra të fuqishëm monastikë dhe në zhbërjen e aleancës mes Kishës heretike dhe fisnikërisë që e mbështeste. Një tjetër kërcënim ndaj Kishës Katolike përbënin priftërinjtë sllavonë që ishin më entuziastët e përhapjes së kristianizmit të ndërthurur me kulte të vjetra pagane, të cilat këto të fundi persistonin mes njerëzve të thjeshtë në Mesjetë. Por pati një faktor përcaktues në pranimin përfundimtar të Kristianizmit për të cilin Kisha Katolike kishte dështuar përgjatë dy shekujve paraaardhës, përcaktues ky edhe për orientimin e Kishës heretike Boshnjake.

Përplasja mes Kishës Katolike dhe asaj Boshnjake, që nisi në fillim të shekullit të 13-të, vijoi me luhatje deri në pushtimin turk të Bosnjes. Rezultati varej gjerësisht nga një numër faktorësh brenda dhe jashtë vendit; nga gatishmëria dhe aftësia e Hungarisë për t’iu përgjigjur kërkesave të Kurias Katolike dhe nga marrëdhëniet ekzistuese mes fisnikërisë boshnjake me autoritetin qendror. Kur në një moment, Bosnja duhet të lëshonte nën presionin hungarez dhe Bani Matej Ninosllavi duhet t’i dhuronte Peshkopit Katolik rë dioqezës së Bosnjes pjesë të mëdha toke, u provokua një reagim i fuqishëm i Kishës Heretike Boshnjake.

Duke mos patur as kisha dhe as manastire, pra toka feudale, ajo mbështetej nga fisnikëria boshnjake dhe eliminoi të gjitha përfitimet e Kishës Katolike kështu që Peshkopi i Bosnjes u detyrua të ikte nga vendi dhe të vendosej në Sllavoni, Dakovo, prej nga ku nuk u kthye më në Bosnje, edhe kur kushtet u bënë të favorshme. Dukej se pozicioni i Kishës Boshnjake u përkeqësuan me nisjen e mbretërimit të Banit Stepan Kotromaniç(1322-1353). I ndihmuar nga hungarezët ai ia doli të stabilizojë situatën në vend, por u detyrua të tregohej tolerant ndaj Kishës Boshnjake dhe respektoi kërkesat e saj. Dekretet e kohës së tij nuk mundet asnjëherë t’i mohonin besimin fetar një fisniku, pa konsensusin e oborrit fisnikëror dhe Ded-it të Kishës Boshnjake.

Shtëpitë e patarinëve boshnjakë u bënë streha e fisnikëve që nuk ishin dakord me sovranin. Kur mbreti Stefan Ostoja u detyrua t’i kthente tokat Pavle Kleshiçit, i aziluar në Drubovnik, ai thotë në letrën e tij dërguar përmes Kishës Boshnjake se ai “po ia dorëzon zotit Ded dhe Strojnikut të tj si dhe Kishës dhe se asnjë padrejtësi nuk do t’i bëhet atij pa një consensus të Kishës Boshnjake dhe fisnikërisë”. Dhe vetë Ded-i në letrën shoqëruese drejtuar Pavle Kleshiçit deklaron hapur kundërshtimin e tij me aktin e dikurshëm të mbretit.

Qytetarët e Dubrovnikut e njihin mirë ndikimin politik të Kishës Boshnjake dhe shpesh dërgonin dhurata të çmuara priorëve të saj sa herë që ata kërkonin favore. Disa autorë madje mendojnë se Kisha Boshnjake, përmes përfaqësuesve të saj apo fisnikërisë besnike të saj, mori pjesë drejtpërdrejt në asambletë shtetërore. 

Si pasojë e situatës politike të asaj periudhe, mbreti Tvrtko(1353-1391) ia doli të forconte autoritetin qendror pa kundërshtim nga fisnikëria. Por prirjet e tij drejt Hungarisë dhe padurimi për Kishën Katolike që shkonte kundër Kishës Boshnjake, ksihte çuar në një rebelim të hapur të fisnikërisë më 1366, prandaj ai u detyrua të lëshojë fronin dhe të largohet në Hungari. Por pas kthimit të tij në fron, ai mbajti përherë krahun e patarinëve gjatë momenteve kritike për shtetin, edhe pse vetë kishte qenë katolik.

Fundi i shekullit XIV dhe fillimi i shekullit XV ishin përcaktues në fatin e mëtejshëm të Kishës Boshnjake, ato i dhanë po ashtu asaj mundësinë e fundit që të luajë në shkallën më të lartë pjesën e vet politike. Një ngritje e papritur e disa familjeve aristokratike tronditi balancën ekzistuese mes fisnikërisë dhe autoritetit qendror dhe çoi në kolapsin e harmonisë politike në vend si dhe të kuadrit të bashkuar në të cilin Kisha kishte ndikuar deri më tani. Një numër klerikësh nisën të luajnë një rol përherë e më të madh në jetën politike, të pavarur dhe të pakoordinuar, si këshilltarë dhe diplomatë të feudalëve lokalë, duke u integruar kështu tërësisht me systemin feudal dhe braktisur orientimin e tyre heretik dhe rolin e tyre të dikurshëm revolucionar dhe ushtarak. Disa hierarkë të Kishës u bënë madje pronarë të pasurive të mëdha.

Një bashkëkohës i mbretit Tomash shkruan se mbretit i pëlqenin shumë zotërimet e Patarinëve Boshnjakë, çka e shtyu të niste persekutimin e tyre. Dhe në një dokument turk, disa toka që “mbreti i mallkuar” ua kishte konfiskuar “kristianëve” për t’ua dhënë fshatarëve, kishin rënë në sy. Benko Kotruljiç nga Dubrovniku ia atribuonte adhurimin e pakufizuar të pasurisë nga bashkëqytetarët e tij, ndikimit të boshnjakëve “ndjekës të zakoneve manikeiste, që nderojnë të pasurit dhe i mirëpresin ata në shtëpitë e tyre duke përzënë të varfërit, për të deklaruar se kështu ndjekin rendin zakonor të imponuar nga Zoti dhe lumturia”.

Duke u shkëputur nga shpirti rebel i paraardhësve të tyre dhe duke u bërë aleatë dhe bashkëpunëtorë të të pasurve, hierarkia e Kishës Boshnjake u transformua kështu në një ideologji të pabarazisë sociale. Ajo shfaqi madje një prirje për të marrë në duart e tyre fatin politik të Bosnjes për shkak se anarkizmi që mbërtheu Bosnjen në fillim të shekullit XV kërcënonte të çonte në dekadencë të plotë.

Zgjidhja që sugjeroi Kisha Boshnjake për kapërcimin e krizave politike mund të nxirren nga një tekst heretik nga Razumnik, ruajtur në tesktin serbisht, por qartazi me origjinë nga Bosnja. Kjo zgjidhje konsistonte në ndarjen e shoqërisë në tri klasa: Patarinët, fisnikëria dhe fshatarësia, në mënyrë të tillë që pushteti politik duhet t’i takonte Kishës, mbrojtja e vendit fisnikërisë dhe kultivimi i tokës fshatarësisë. Kjo ishte një doktrinë politike platonike, që kishte qenë shumë popullore në qarqet heretike. Në një doktrinë të tillë, Patarinët Boshnjakë dëshironin të gjenin një rrugë për të kapërcyer mosmarëveshjet me fisnikërinë, për të shmangur forcimin e pushtetit qendror, për të ruajtur demokracinë vetëqeverisëse dhe diferencimin ekonomik, duke u riktyer te prona komunale e tokës dhe së fundmi, për të siguruar për vete lidershipin në çështjet politike.

Ndonëse idetë e Patarinëve Boshnjakë nuk kishin ndonjë domethënie praktike, ato dëshmonin se megjithë disa vështirësive, roli politik i heretikëve në Bosnje nuk ishte zvogëluar, por në shekullin XV ishte aq i fortë saqë Papa Eugen III pranoi arsyetimet e mbretit Stefan Tomash, vetë një katolik, se i duhej të ishte i sjellshëm me Patarinët për shkak se ata ishin të shumtë dhe të fuqishëm në shtetin e tij. Më 1445 ai mallkonte “sektin Manikeist, i mbarsur me mashtrimin dhe djallëzinë e Djallit”, por dy vjet më vonë dërgoi te djemtë e dukës Ivan Dragishiç një dëshmi në të cilën ai konfirmonte disa të drejta që nuk do të humbisnin as edhe në rast tradhtie, apo mosbesnikërie ndaj mbretit vetë, derisa kjo të provohej përballë Ded-it të Kishës Boshnjake dhe finiskëve boshnjakë. Ai nuk donte në asnjë mënyrë të ofendonte Manikeistët, që kishin dale më të fortë nga krizat politike të fillim shekullit XV për shkak se ai druhej “se mund të humbiste kurorën” nëse hynte në konflikt me ta. Sjellja e tij u diktua vetëm nga synimet politike, pasi mbreti Stefan Tomash e dinte shumë mirë ndikimin politik të bogomilëve në këtë kohë.   

Nga letra e shkruar në maj 1459 nga një prift domenikan Nikolas Barbusha drejtuar legatit të Papës, ne zbulojmë se situata politike në Bosnje ishte ndërlikuar dhe se mbreti kishte patur një rol delikat. Ajo na informon rreth dëshirës së mbretit për të persekutuar bogomilët dhe të eliminojë ndikimin e tyre politik në Bosnje, por se ai nuk do të mund t’i luftonte ata vetë pasi “ata preferonin turqit ndaj kristianëve dhe shumica e popullit me gjasë ishin Manikeistë”. Turqit kishin qenë, siç e gjejmë në një deklaratë të ambasadorit të mbretit Stefan Tomasheviç, pasues i Tomashit, drejtuar Papa Piut II “të sjellshëm ndaj fshatarëve që u kishin premtuar se çdokush prej tyre që kalonte me ta do të çlirohej dhe mendja e fshatarëve të thjeshtë nuk mund të kuptonte hilenë dhe mund të besonin se liria do të zgjaste përgjithnjë”.

Kur mbreti Tomash bëri aleancë me Hungarinë, nën justifikimin e mbrojtjes ndaj turqve, bogomilët e pagënaqur u kërkuan ndihmë turqve. Pasi bogomilët ndërmorën një hap të tillë, Papa i caktoi atij, me 14 qershor 1459, të drejtat e Kryqtarit “në lufën që ai drejtonte kundër turqve dhe heretikëve manikeistë”. Kushtet për likujdimin e Kishës Boshnjake ishin krijuar dhe mbreti Tomash shfrytëzoi rastin. Nga veprimet e tij Kisha Boshnjake ishte rrënuar. Një numër i madh bogomilësh me Dedin e tyre dhe patronët fetarë kishin gjetur strehë në Hum, që qeverisje nga Hercegu(Duka) Stefan, një armik i mbretit Stefan Tomash.

Ndonëse Kisha Boshnjake ishte rrënuar, bogomilizmi nuk ishte asgjësuar në Bosnje. Bogomilzmi kishte përjetuar rritjen e vet, përmes krizave që Bosnja kishte kaluar, pasi në esencën e vet Bogomilizmi kishte një optikë shumë pesimiste që refuzonte jo vetëm sistemin social në fuqi, por të gjithë botën reale, dhe në kohë  të tilla ai kishte qëlluar në terren të favorshëm dhe mori mbështetjen e madhe, sidomos të fshtarësisë që ishte shumë e heterogjene. Konflikti i mbretit me patarinët kishte këputur linjën e fundit mes sundimit të autoritetit qendror dhe pushtetit të fshatarësisë. Kjo kishte qenë fatale për Kishën Boshnjake po ashtu. Stefan Tomasheviç, pasuesi i mbretit Tomash, ishte përpjekur të bënte paqe me Bogomilët, por megjithatë ai nuk pati sukses për ta shpëtuar Bosnjen. Papa Piu II shkruajti jo pa arsye, se Manikeistët kishin tradhëtuar shtetin boshnjak dhe se një farë Zotërie “Radaci, ish-manikiesit më vonë një Kristian i rremë” u kishte dorëzuar turqve qytetin – fortesë të Bobovacit.

Luftërat e vazhdueshme dhe varfëria e përgjithshme, jo vetëm që kishin fuqizuar pesimizmin dhe misticizmin, por po ashtu kishin sjellë Bogomilizmin në pozitat e rebelimit dhe të fuqisë revolucionare. Anarkia sociale dhe pakënaqësia me qeverinë dhe systemin social, që ishte dënuar së bashku me të gjithë botën materiale, nuk ishte regjistruar plotësisht siç duhej. Kur mbreti Stefan Tvrtko II lejoi më 1436 fretërit françeskanë të predikonin katolicizmin në Bosnje, patarinët nisën menjëherë luftën ndaj tyre dhe siç shkruante Jakobi, Vikari i Dioqezës Peshkopale Boshnjake “ata nisën rebelimin, jo vetëm turmat, por edhe disa prej klerit të respektuar”. Në një tjetër njoftim të vitit 1464, ne gjejmë se “turma bogomile” kishte suluar manastirin katolik françeskan afër Visokos dhe kishte therur pa mëshirë pesë fretër françeskanë si dhe kishe djegur plotësisht manastirin. Sipas fakteve nga “Jeta e Shën Stefan Lazareviçit”, shkruar nga Konstandin Filozofi, zbuluar nga Grigoroviç(Victor Ivanovich Grigorovich), banorët e Srebrenicës u rebeluan kundër sundimit serb pasi të gjithë ata ishin “heretikë bogomilë”.

Qëndrimi jomiqësor Bogomil nuk ishte i tillë vetëm kundër dy Kishave dhe fushatave të kryqtarëve, por edhe kundër fisnikërisë boshnjake dhe klerit, që drejtpërdrejt apo tërthorazi i shërbenin Kishës së Satanait. Për shkak të luftës së hidhur që kishin udhëhequr kundër Kishës Katolike, të torturuar dhe persekutuar, ata ishin bindur se Kisha e Satanait do të zhdukej dhe në fund ata do të triumfonin. Ata kishin pritur që fundit i Kishës së Satanait të vinte në fund të vitit të 7000-t që nga krijimi dhe se Zoti do të rrëzonte sundimin e të pasurve dhe të fuqishmëve dhe do të krijonte Perandorinë e tij të dasurisë dhe lirisë, pa Kishën e fuqishme dhe shkrimet e shenjta. Ky mësim ruhej mirë në Librin e Shenjtë Bogomil, në të cilin Jezusi u tha nxënësve të tij se “Ati im e lejoi atë(Satanain) të sundonte për shtatë ditë, që janë shtatë shekuj”. Në shekullin e fundit, të shtatin, që do të zgjaste 1 000 vjet, Satanai ishte vetë Papa dhe sundimi ishte ai i Kishës së Satanait, siç quhej në tekstin Bogomil.

Një mësim i tillë u zhvillua mes Hielastëve të provincave lindore të Perandorisë Bizantine. Në letrën e Shën Ipatijes shkruhej “poslednije hiti  sedmije  tisuste” – i fundit do të jetë mijëvjeçari i shtatë. Ne e gjejmë të njëjtën letër në Librin e Shenjtë Bogomil. Në vend të ideve rreth Perandorisë Sllave të Paraklitit(Ngushëlluesit), që do të vinte pas Perandorisë Greke, Bogomilët Boshnjakë adoptuan idenë e rënies së përgjithshme të botës në fund të vitit të 7000-të dhe të të gjitha klasave sociale që kishin pushtetin ekonomik apo politik.

Lufta mes boshnjakëve dhe Kishës Katolike, në literaturën apokaliptike shndërrohet gradualisht në luftën mes të pasurve dhe të varfërve, të shtypurve dhe shtypësve. Ideja e rilindjes së botës pas katastrofës së përgjitshme “kur vendi do të ishte për të gjithë dhe kur nuk do të kishte mure, as kufinj, as të pafuqishëm, as mbretër dhe aristokraci” siç mund të lexojmë në një tekst mesjetar me përmbajtje apokaliptike, ilustron më së miri krizën e përgjithshme. Bazën për atë mësim, heretikët e kishin gjetur në Apokalipsin e Johanit që sipas fjalëve të J. Bech në procedurën inkuizicionale, dhe sipas dorëshkrimeve të literaturës boshnjake, kishte qenë një ndër librat më domethënës të Kishës Boshnjake.

Konceptimet historike të bogomilëve boshnjakë kishin po ashtu edhe domethënien e vet politike. Stefan II Kotromaniç, Bani i Bosnjes, i dhuroi më 15 shkurt 1333 - do zgorenja svijeta/deri kur bota të digjet - Republikës së Dubrovnikut(Raguza. shën.red) Ratin, Stonin, Prevlakën dhe ishujt rreth Ratit. Në këtë lloj gjendjeje mistike ne mund të gjejmë shpjegimet psikologjike për bashkëpunimin mes heretikëve boshnjakë dhe turqve, që konsideroheshin se paralajmëronin përmbushjen e pritmërive. Kuten, një historian nga Spliti, duke shkruar për propagandën e patarinëve në Dubrovnik, vë në dukje dukurinë e zjarrit hyjnor(coelestis ignis) nga Lindja, që dogji shumë male me kafshët dhe zogjtë e tyre, dhe intepretohej si një shenjë e dashurisë së veçantë hyjnore. Ndaj të gjitha fatkeqësitë të shkaktuara nga pushtimi turk intepretoheshin njësoj si një shenjë paralajmëruese e zjarrit qiellor që po afronte.

Pritja e katastrofës së përgjithshme hyri në literaturën e të dyja Kishave, Perëndimit dhe Lindjes, nga heretikët. Ne e gjejmë atë në dorëshkrimet glagolitike, në dorëshkrimin cirilik të Lekcionarit të Lajpcigut, në Pashalijet e hieromonakut Danilo e kështu me radhë. Kur marrëdhëniet mes Serbisë dhe Bosnjes u bënë kordiale, gjatë sundimit të Dukës Lazar dhe Mbretit Tvrtko, u rrit ndjeshëm edhe shkëmbimi i ideve dhe mësimet e bogomilëve mund të gjenden shpesh në dorëshkrimet serbe. Murgu Grigorije, që shkruajti më 1407/1408, mendonte se “fundit i epokës” ishte duke ardhur. Inok Gavrilli, shkruajti më 1411/1412 se ai “po shkruante “në kohët e fundit dhe në fund”. Po ashtu, në një mbishkrim të padatuar të shekullit të 15-të flitet për “ditët e fundit”. Në të njëjtën kohë me gjasë u kopjua dorëshkrimi “O  buduscih  preinudroga Lava” që na tregon rreth rënies së Romës dhe Bizantit, por aty përmendet edhe “sedmoricno i sedam tisuscno”(shtatë dhe shtatë mijëvjeçarët).

Sipas bizantinëve, shekulli i shtatë pas Krishtit filloi më 1 shtator 492 dhe fundi i Kishës Satanike pritej më 31 gusht 1492. Megjithatë, meqenëse nuk pati një fund të botës më 1492, siç pritej, paqja e përgjithshme dhe drejtësia sociale që nisi me sundimin turk, ishte për heretikët një provë se një erë e re kishte nisur, e cila sipas disa dorëshkrimeve të mbijetuar quhej “era e dytë”. Myslimanët tanë e morën këtë gjë nga bogomilët. Veziri i Madh, Ahmed Pasha i Hercegovinës shkruante në një letër në gjuhën tonë dhe në alfabet cirilik, datuar 20 prill të  vitit të tetë të “Erës së Dytë”…Veziri i Madh adoptoi mënyrën heretike të datimit. Vitit i tetë të “Erës së dytë” do të thotë tetë vjet pas vitit 1492 çka provohet me pjesën e pasme të mbishkrimit në letër që lexon: 9 maj 1450.

Në një letër të Sulltan Bajazitit të 25 prillit 1501, shkruar po ashtu në alfabet cirilik, “shkruar në muajin e prillit, ditën e 23-të në Konstandinopojë, të erës B(e dytë), vitin e nëndë, viti i lindjes së Krishtit një mijë e pesëqind e një”. Në pritje të fundit të Kishës Satanike shumë heretikë u konvertuan në Katolicizëm, me ardhjen e turqve u kthyen te besimi i vjetër fetar.

Burimet turke na informojnë për një myslimanizim të rremë të patarinëve. Për ortodoksët grekë viti 1492, kishte kuptimin e fillimit të asaj që për heretikët ishte fundi. Ardhja e turqve kishte kuptimin e ardhjes së skllavërisë dhe një mijë vjetëve të sundimit të Satanit në Tokë. Mund të shihet kjo qartë nga Psalteri(Psalmi) i printuar nga T. Ljuboviç në Gorazhde më 1521. Në shënimet përmbyllëse të Psalterit pas “Ukaz venim letom”, lexohet “konac sedmom veku. Pocelo osmom veku posled njim letom”.(Fundi i shekullit të shtatë, fillimi i të tetit, që nisi me verën e shkuar”.