“Fytyrat” e reja të krizave globale

Risqet ekonomikë, financiare dhe gjeopolitikë të botës janë duke ndryshuar. Disa risqe kanë tashmë një probabilitet më të ulët – edhe pse nuk janë shuar krejt. Të tjerë po bëhen më të mundur dhe më të rëndësishëm. Një apo dy vjet më parë, gjashtë risqe kryesorë dominonin skenën globale: Një shpërbërje e Eurozonës (përfshirë një dalje të Greqisë dhe humbje të aksesit në tregjet e kapitalit për Italinë dhe/ose Spanjën). Një krizë fiskale në Shtetet e Bashkuara (për shkak të grindjeve politike në lidhje me tavanin e borxhit si dhe problemeve të tjerë që lidhen me ngecjen e qeverisë).

Një krizë e borxhit publik në Japoni (teka kombinimi i recesionit, deflacionit dhe deficitit të lartë rriti raportin borxh/GDP). Deflacion në shumë ekonomi të përparuara. Luftë mes Izraelit dhe Iranit për shkak të armëve bërthamore iraniane. Një prishje më e gjerë e rendit rajonal në Lindjen e Mesme.

Këta risqe tashmë janë reduktuar. Falë deklaratës së famshme të Presidentit të Bankës Qendrore Europiane, Mario Draghi “se do bëjmë çdo gjë që nevojitet”, si dhe fillimit të një unioni bankar, Eurozona nuk është më në prag të kolapsit. Në SHBA, Presidenti Barak Obama dhe republikanët në Kongres kanë rënë dakord për momentin në lidhje me një marrëveshje për shmangien e një tjetër rreziku për “mbyllje” të qeverisë, që buron prej nevojës për të rritur tavanin e borxhit.

Në Japoni, dy “shigjetat” e para të strategjisë ekonomike të Kryeministrit Shinzo Abe – lehtësimi monetar dhe ekspansioni fiskal – kanë nxitur rritjen ekonomike dhe kanë ndalur deflacionin. Tani, shigjeta e tretë e “Abenomisë” – reformat strukturore – bashkë me fillimin e konsolidimit fiskal afatgjatë mund të cojnë në stabilizim të borxhit (ndonëse impakti ekonomik prej taksës së afërme mbi konsumin është i paqartë).

Po kështu, risku i deflacionit në mbarë globin është frenuar prej politikave monetare ekzotike dhe jokonvencionale: norma interesi pothuajse zero, lehtesimi sasior, lehtësimi i kredive etj. Dhe rreziku i një lufte mes Izraelit dhe Iranit është reduktuar prej marrëveshjes së përkohshme mbi programin bërthamor iranian, që u firmos nëntorin e kaluar. Zvogëlimi i primit të frikës ka sjellë një rënie të çmimeve të naftës, ndonëse shumëkush hedh dyshime mbi sinqeritetin e Iranit dhe shqetësohet se thjeshtë po përpiqet të fitojë kohë, ndërkohë që pasuron uraniumin.

Ndonëse shumë vende në Lindjen e Mesme mbeten shumë të paqëndrueshëm, asnjëri prej tyre nuk është shumë i rëndësishëm për sistemin në terma financiarë, dhe asnjë konflikt deri tani nuk ka tronditur seriozisht furnizimin global me gaz dhe naftë. Por sigurisht, përkeqësimi i disa prej këtyre krizave dhe konflikteve mund të sjellë shqetësime të rinj për sigurinë energjetike. Por ndërkohë, teksa risqet e viteve të fundit janë zbehur, në sipërfaqe kanë dalë gjashtë risqe të tjerë.

Si fillim, është risku i një rrëzimi ekonomik të Kinës. Riekuilibrimi i rritjes ekonomike duke e larguar nga investimet fiksë dhe drejt konsumit privat po ndodh shumë ngadalë, sepse sa herë që rritja vjetore e GDP ngadalësohet drejt 7 përqindëshit, autoritetet i kap paniku dhe dyfishojnë investimet kapitale duke ofruar kredi. Kjo gjë sjell krijimin e më shumë aseteve të këqinj dhe huave po të tilla, tepri të investimeve në prona të paluajtshme, infrastrukturë dhe kapacitete industrialë, si dhe më shumë borxhe privat dhe publik. Deri vitin tjetër, në Kinë mund të mos ketë mbetur asnjë rrugë ku t’u biesh me shkelm kanaçeve.

Ekziston edhe risku i gabimeve në politika nga Federal Reserve, banka qendrore e SHBA, teksa del nga strategjia e lehtësimit monetar. Vitin që kaloi, vetëm deklarata e Federal Reserve se do të reduktojë ngadalë blerjet e përmuajshme të aseteve financiarë afatgjatë shkaktoi një shpërthim zemërimi dhe pakënaqësie në tregjet financiarë globalë dhe në tregjet në zhvillim. Këtë vit, pakënaqësia ka patur rënie, por pasiguria për kohën dhe shpejtësinë e përpjekjeve të Federal Reserve për të normalizuar normat e interesit është duke krijuar luhatshmëri. Disa investitorë dhe qeveri tani shqetësohen se Federal Reserve mund të rrisë normat e interesit së afërmi dhe shumë shpejt, duke shkaktuar valë tronditjeje ekonomike dhe financiare.

Së treti, Federal Reserve në fakt mund të dalë shumë vonë nga strategjia e normave zero (sipas planit aktual normat do të normalizoheshin drejt 4% vetëm në vitin 2018), duke shkaktuar kështu një tjetër bum të cmimeve të aseteve – dhe më pas një plasje të fluskës. Në të vërtetë, politikat monetare jokonvencionale në SHBA dhe ekonomi të tjera të përparuara kanë sjellë një riflacion të cmimeve të aseteve, që mund të shkaktojë fluska në pasuritë e paluajtshme dhe në tregjet e kredive.

Së katërti, krizat në disa tregje të brishtë mund të përkeqësohen. Tregjet në zhvillim po ecën në drejtim të kundër me erën (për shkak të një rënie në cmimet e mallrave dhe risqeve që lidhen me transformimin strukturor të Kinës si dhe ndryshimin në politikën monetare të Federal Reserve) në një kohë kur politikat makroekonomike të vetë atyre janë ende shumë “të lëshuara” dhe mungesa e reformave strukturore ka dëmtuar rritjen e tyre potenciale ekonomike. Vec kësaj, shumë prej këtyre tregjeve në zhvillim përballen me risqe politikë dhe elektoralë.

Së pesti, ekziston një rrezik real që konflikti aktual në Ukrainë do të cojë drejt Luftës së Ftohtë II – ndoshta edhe drejt një lufte të nxehtë nëse Rusia pushton pjesën lindore të vendit. Pasojat ekonomike të kësaj – për shkak të impaktit mbi furnizimin me energji dhe prurjet e investimeve, si dhe shkatërrimit të jetëve dhe kapitalit fizik – do të ishin shumë të mëdha.

Së gjashti, ekziston një risk i ngjashëm që mosmarrëveshjet tokësore dhe detare në Azi (duke nisur nga grindjet mes Kinës dhe Japonisë) mund të cojnë drejt një konflikti ushtarak të drejtpërdrejtë. Risqe të tillë gjeopolitikë – atje ku materializohen – do të kishin një impakt të madh ekonomik dhe financiar në gjithë sistemin.

Deri tani, tregjet financiarë kanë qenë optimistë për këta risqe të rinj. Paqëndrueshmëria është rritur shumë pak, ndërkohë që cmimet e aseteve kanë mbajtur. Zhurma për këta risqe ka rritur herë pas here shqetësimin dhe ka lëkundur besimin e investitorëve, ndërkohë që tregjet kanë patur tendenca të vetëkorrigjohen.

Investitorët mund të kenë të drejtë që këta risqe mund të mos materializohen në formën e tyre më të rëndë, apo që politikat monetare si dhe vazhdimi i rimëkëmbjes do të frenojnë risqe të tillë. Por investitorët mund të jenë duke gënjyer veten kur mendojnë që probabiliteti i këtyre risqeve është i ulët – dhe si pasojë mund të kenë një surprizë të pakëndshme kur një apo më shumë prej tyre materializohen.

Në të vërtetë, sic ndodhi me krizën financiare globale, investitorët duken kaq të paaftë të vlerësojnë, ti vënë cmim dhe të frenojnë risqe të tillë ashtu si duhet. Vetëm koha do e vërtetojë nëse moskokëçarja e tyre aktuale është një tjetër dështim për të vlerësuar dhe për t’u përgatitur për ngjarje ekstreme. 

Nouriel Roubini

Profesor në Stern School of Business në New York University. Ka qenë Ekonomist i Lartë për Cështjet Ndërkombëtare në Këshillin e Këshilltarëve Ekonomikë të Shtëpisë së Bardhë gjatë administratës Klinton. Ka punuar për FMN, Federal Reserve në SHBA dhe për Bankën Botërore.

/bota.al/