Dhimbja përtej Fjalës**

Përvoja e dhimbjes nuk është universale te njeriu. Ka një histori të vetën. Ndryshon me kalimin e kohës dhe nga njëri vend në tjetrin. Elaborimi i kësaj historie ekspozon politikat në zemër të përpjekjeve për të matur, vlerësuar apo refuzuar përvojën e njerëzve në dhimbje.

Gjuha e dhimbjes, që shkon pas në antikitet, përzien emocionalen dhe fiziken. Mbivendosja e pikëllimit, ankthit, dëshpërimit dhe trishtimit me dhimbjen fizike qëndron në zemër të shprehjeve popullore të vuajtjes te gjuha antike greke, latinishtja, arabishtja, urdu, hindu dhe gjuha kineze si dhe tek anglishtja dhe gjuhët e tjera europiane. Për mijëra vjet deklarata "kam dhimbje" ka qenë pretendim emocional sikurse edhe fizik. Ndërsa kjo mbivendosje semantike duket e qëndrueshme, konceptualizmi i saktë ka variuar shumë, që nga ὀδύvη (odúnē, greqishte antike), te dolor (latinisht), wajaʿ (arabisht), dard (farsi, hindu dhe urdu), te tòng (gjuha kineze). Për më tepër ka një histori të pasur të ikonografisë të së pashprehshmes: përfaqësime të dhimbjes që, ndërsa nuk mund të artikulohet, megjithatë shprehej. Duke dokumentuar proceset e krijuara historikisht të përjetimit të dhimbjes dhe tipeve të shprehjes së saj, mund të tregohet një larmi e jashtëzakonshme, ndërkohë që këmbëngulet në një histori të gjatë të gërshetimit të emocionales dhe fizikes. Kjo ka në këmbim, efektin e denatyralizimit të nënkuptuar dhe situatizimit të përvojave të sotme të dhimbjes dhe të shpërbërjes së dy shekujve të ekspertizës moderne mjekësore.

Të marrim p.sh konceptin e pikëllimit në Greqinë antike: ἄχεος (ákheos). Është një ndër termat kyç për pikëllimin apo ankthin(distress) në zemër të Iliadës, por është po ashtu një ndër shumë fjalët e greqishtes për dhimbjen/vuajtjen. Pavarësisht asociimit të Akilit me pasione të tjera, është në pikëllimin-dhimbje ku ai trupëzohet edhe me vetë emrin e tij dhe është në emër të kësaj dhimbjeje që kryhen pjesa më e madhe e veprimeve të dhunshme të Akilit në librat e fundit të epit. Mund ta kundërshtosh këtë duke thënë se Akili është një karakter i krijuar, një gjysmë-zot ; që kjo dhimbje është thjesht letrare, jo literale dhe jo njerëzore. Sërish, Iliada kornizoi për shekuj të tërë ide dhe praktika të virtytit, besimit, luftës dhe ritualit. Ishte çelësi për vetë-modelimin e grekëve në periudhën klasike. Ishte intertektsi qendror te “Republika” e Platonit. Nëse grekët mësuan si të shkaktojnë dhimbje, e mësuan këtë pjesërisht përmes Akilit.

Ato praktika të dhimbjes ndryshuan me kalimin e kohës pavarësisht kujtimit të historive. Tek “Iliada”, kur Akili mëson për vdekjen e Patroklit, shokut i tij, luftëtari dhe ndoshta dashnori, ai hidhet në baltë dhe shkul flokët ndërkohë që të gjithë të tjerët vajtojnë. Kur trupi më në fund mbulohet, Akili është i gjithi në lot, vajton, rënkon dhe qan. Ai është si një luan, këlyshët e të cilit janë vrarë nga një gjahtar, dhimbja e të cilit drejtohet shumë shpejt drejt tërbimit(χόλος, khólos) dhe hakmarrjes. Kur e ëma e Akilit mbërrin më në fund që t’i japë atij armaturën e re, ajo e gjen atë ende të ngjitur pas trupit të vdekur të Patroklit, duke vajtuar hapur.

Megjithatë, qysh në kohën e Platonit shumë prej atyre që tek Iliada shfaqeshin si virtyte, ishin vënë në diskutim. Mbi një vazo atikase me figura të realizuara në të kuqe, që daton rreth vitit 460 p.e.s, ndoshta rreth 300 vjet pasi nisi të shkruhej Iliada, figura e AKilit zbulohet nga e ëma e tij pikërisht në këtë moment pikëllimi. Artisti nuk e tregon AKilin në lotë, kapur pas trupit të Patroklit; në vend të kësaj, Akili paraqitet vetëm, tërësisht i mbuluar në qefin, përveç majës së kokës dhe simbolikisht e rëndësishme, thembrës së njërës këmbë. Mbështjellja, sipas një kërkimi të Douglas Cairns, u bë një zakon i rëndësishëm përshfaqjeje në kulturën antike greke, pikërisht për të fshehur lotët dhe shprehjen e pikëllimit. Skena është realizuar në një kohë më të vonë, për ta konformuar me praktikat e Athinës klasike, ku derdhja e lotëve do të binte ndesh me normat sociale. Brishtësia e evidentuar nga pikëlllimi mburohet nga veli, si për të mbrojtur atë që ka dhimbjen nga humbja e statusit, ashtu edhe për të mbrojtur dëshmitarët nga një pamje e dhimbshme. Veli është simbol i pikëllimit, shenjë e dhimbjes që shërben për ta fshehur atë. Artisti tregon një besnikëri më të madhe ndaj përshkrimit të dhimbjes të shekullit të 5-të p.e.s sesa të poemës epike të tre shekujve më herët, për t’ia kursyer shikuesit – përdoruesit, mbajtësit – spektaklin e një pikëllimi të papërmbajtur. Pikëllimi i Akilit ishte bërë i vështirë për t’u menaxhuar në planin social, i vështirë për t’u kuptuar si përvojë. Ndaj veli ishte mënyra ekspresive për të thënë pa fjalë dhe pa shprehje faciale: «Kam (një lloj të veçantë) dhimbjeje”.

Në një mjedis të ndryshëm njerëzor, artisti norvegjez, Edvard Munch kuptoi potencialin e fytyrës së pafjalë dhe të heshtur. Boshi i dhimbjes së fytyrës së vet(ted) demonstron një tjetër shenjë të dhimbjes së pashprehshme, emocionale që është megjithatë ekspresive dhe e kuptueshme. I ushqyer nga filozofia daneze e ankthit së Søren Kierkegaard dhe i humbur në pikëllim, varfëri dhe mendime vetëvrasjeje, Munch ishte i zhytur në fortvilelse, një përzierje e dëshpërimit dhe pikëllimit të dhunshëm.

Kjo peshë dhimbëse frymëzoi shumë prej pikturave të tij, përfshirë “Klithma”(1893), por nënshtresë e tyre ishte një përvojë e vetme, të cilën ai e mbajti shënim nxitimthi përpara se të realizonte skicën e pikturës «Fortvilelse»(Dëshpërimi, 1892), riprodhuar këtu nga poeti bashkëkohor Eirill Falck:

Ecja përgjatë rrugës me

Dy miq

Perëndoi dielli

U gjakos papritmas qielli

Dhe ndjeva si shkulm melankolie –

Një dhimbje thithëse nën zemër

Ndala – mbështetur përkundër

Gardhit i lodhur për vdekje

Përmbi fjordin zi-blu dhe qytetit

nën re që pikonin gjak

{…} avuj gjaku

{…}Shëtisnin miqtë e mi dhe

Qëndrova duke u dridhur me një plagë të hapur

në gjoksin tim …duke u dridhur në ankth

Ndjeva të çante përbrenda natyrës

një klithmë të madhe të pambarimtë                                           

Munch transfiguron në këto fjalë, përvojën e një dhimbjeje fizike, adaptive – melankolia e tij, dhimbja e tij në zemër – në dhimbjen e botës, kur qielli gjakon dhe natyra klith, jo zhurmshëm, por ndjeshmërisht. Papërshtatshmëria në përshkrimin nga Munch të dhimbjes së tij shenjohet nga fshirja e vargjeve të tij që përpiqen ta shprehin atë. Dhe ndërsa të gjitha fjalët do të mund të eliminoheshin tërësisht në pikturën përfundimtare, fshirja e trupëzimit fizik dhe personal të dhimbjes përkon në pikturë. Fytyra e imazhit, kapur pas gardhit, është e (pa)tipartë – jo një mungesë shprehjeje, por thjesht asgjë në vend të një fytyre: jo një maskë, por shuarje. Dhimbja është e hartëzuar në fakt në qiell. Nëse, për njeriun, dhimbja ishte e pashprehur, dikush duhet vetëm të këqyrë që ta aksesojë atë. Kjo thellësi e vuajtjes e vendos dhimbjen kudo. Gjuha e dhimbjes së Munch, në fund të fundit ishte piktura. Konceptet e nevojshme për ta shprehur atë janë vënë në dukje. Ato janë të pozicionuara - melankolia, ankthi, përzier me qytetin e shtypur dhe qiellin e gjakosur – dhe të dallueshme. Për të aksesuar këtë dhimbje kërkohet njohuri kulturore.

Krahasimi i dhimbjes bashkëkohore kërkon po ashtu lloje të tjera njohurish. Mendoni p.sh për njohurinë që duhet për dhimbjen e këngëtares Lady Gaga (aka Stefani Germanotta) për të shprehur efektet e zgjatura të traumës pasi ajo u përdhunua në moshën 19 vjeçare dhe të njohurisë mbi dhimbjen që na duhet për të lexuar rreth saj dhe për ta bërë të kuptueshme atë për ne. Në një intervistë të jashtëzakonshme në vitin 2021 për Apple Tv+, pjesë e serialit “Ajo që nuk mund të shohësh tek unë”(The Me You Can’t See) mbi shëndetin mendor, ajo e përshkruan “tërësinë e dhimbjes” që ndjeu përpara një mpirjeje, që do të thoshte se ajo nuk mund “të ndjente trupin e saj”. Manifestimi i dhimbjes emocionale i çoi doktorët në këkimin në brendësi: “Bëra kaq shumë rezonanca magnetike dhe skanera ku ata nuk gjenin asgjë”, tha ajo. Të gjitha simptomat në fakt buronin nga përdhunimi. “Trupi kujton”, u shpreh ajo. “Mënyra si ndihem kur kam dhimbje është si ajo që ndjeva pasi u përdhunova”. Kjo “thyerje totale psikotike” zgjati “nja dy vjet”, kur “shkrepja” do të riciklonte terrorin e dhimbjes fizike dhe visherale.

Dhimbje të tilla tashmë po rivlerësohen përherë e më shumë, si në planin kulturor, ashtu edhe në planin mjekësor. Ato nuk kanë asgjë të përbashkët me dhimbjen indore(nociception) – reduktimin e dhimbjes në perceptimin sensorial – dhe asgjë nga dëmtimi fizik, por ato janë të trupit, të mendjes dhe botës në të cilën janë situacionuar në një dinamikë komplekse. Fjalët e Lady Gaga, përherë e më të zakonshme në të tashmen e shëndetit mendor, thyerjeve psikotike të rezonancave magnetike dhe shpërthimeve – janë fjalët e duhura, skripti i saktë kulturor, për vlerësimin dhe njohjen e dhimbjes së saj.

Rrëfime të tilla përfaqësojnë një moment përmbysjeje epistemologjike dhe kulturore. Kërkuesit e mjekësisë në shekujt e 19-të dhe 20-të janë përpjekur ta kuptojnë dhimbjen – sesi ajo funksionon objektivisht, sesi ndihet, si ta shohësh atë dhe si ta masësh. Ata u përpoqën të izolojnë dhimbjen fizike të shkaktuar nga dëmtimi dhe sëmundja nga turbullimet e mendjes, me shpresën e një shpjegimi mekanik të dhimbjes që mund të gjurmoheshin në logjikat dominuese të presupozimeve qytetërimore rreth rracës, gjinisë, moshën, klasës dhe specieve. Si të tilla, lëkura dhe fytyra e mashkullit të bardhë të rritur u bë pikë referimi për ndjeshmërinë e dhimbjes. Në momente të ndryshme historike, femrat, foshnjet, hebrejtë, afro-amerikanët dhe indigjenët nga vende të ndryshme u konsideruan të pandjeshëm apo të tejndjeshëm(ankues), me shprehje dispropocionale të dhimbjes, apo tjetërsoj, si tërësisht brutalë, njësoj me kafshët e tjera. Të pandjeshmit lidheshin, kohë pas kohe në fund të shekullit të 19-të dhe fillim të shekullit të 20-të me klasat kriminale, që mundet edhe ato të identifikoheshin sipas kërkimit të njohur të Cesare Lombroso, nga paaftësia e tyre për të ndjerë dhimbjen.

Në qendër të këtyre përpjekjeve për të shtresëzuar ndjesinë ishte bindja se dhimbja ishte një dukuri fizike, shprehje e marrëdhënies mes nervave periferikë dhe trurit. Përgjatë pjesës më të madhe të shekullit të 20-të, kërkuesit perëndimorë të mjekësisë punuan nën idenë e gabuar se përvoja e dhimbjes mund të ankorohet me një shkallë intensiteti. Sa më i madh stimuli, aq më e madhe dhimbja. Sa më serioze plaga, aq më serioze dhimbja. Është një ndër ato korelacionet në dukje të qarta që nuk kanë bazë. Përvojat e të plagosurve në një shkallë të madhe gjatë luftës, i dhanë doktorëve një pasuri informacioni empirik që në mënyrë jokonveniente e shkëpuste dëmtimin nga dhimbja. Plagët e mëdha nuk dhembin përherë.

Këto mistere i orientuan kërkuesit te dinamikat e sinjalizimit nervor: trafiku shkonte jo vetëm në një drejtim, nga periferia në qendër, por po ashtu edhe nga qendra në periferi.  Sesi ndihet një sensor stimulimi ndërmjetësohet nga vlerësimi dhe ky vlerësim është i pozicionuar në termat e përvojës personale të individit, shkallës së vëmendjes së aplikuar mbi plagë, rastit imediat të lëndimit(rrezikut, frikës, risigurimit, sigurisë) dhe të repertorit kulturor të koncepteve të dhimbjes që ofrojnë kuadrin shprehës. Ndërkohë që në vitet 1960 këto dinamika nisën të kuptoheshin në termat e një modeli inovativ të quajtur teroria e kontrollit të portës(përgjegjëse për rregullimin automatik të shkëmbimit të mesazheve mes trurit dhe periferisë), sfida e dhimbjes nuk ishte zgjidhur nga metodat e inxhinierisë elektronike. Pasi, ndonëse kontribuon pjesërisht në shpjegimin e llojeve të përvojave të dhimbjes fizike, nuk zgjidh problemin që, shpesh, dhimbje e madhe mund të gjendet edhe në mungesë të lezioneve. Dhe ishte mandej edhe dhimbja kronike. Kërkimet neurologjike vetëm nuk mund të japin një përgjigje për dhimbjet që kanë zgjatur.

Një rrjedhë logjike drejt paparashikueshmërisë së dhimbjes dhe një njohjeje multidisiplinare se përvoja është e ndryshueshme, duhet të kishte qenë e afërt, por universaliteti biologjik i proceseve të dhimbjes dhe lexueshmëria objektive e dhimbjes, si nga lëkura apo nga fytyra universale e dhimbjes, mbetën propozicione tërheqëse. Kërkimi për fytyrën universale të dhimbjes, bazuar mbi nocionin e gabuar se shprehja e muskulaturës ishte përfaqësuese e drejtpërdrejtë e përvojës së brendshme, ka vijuar që nga shekulli i 17-të dhe kështu mbetet sot. Nga minjtë te njeriu, kërkuesit janë përpjekur të fiksojnë fytyrën e dhimbjes, por pa dobi.

Fytyra e dhimbjes nuk ëshë më pak e pozicionuar sesa çdo shprehje tjetër. Disa herë ajo qesh. Ndonjëherë ajo kornizon një klithmë. Ndonjëherë kërcëllon dhëmbët. Fytyra, sipas portretizimit të saj nga Munch, nuk është në vetvete një tregues i besueshëm për ndonjë gjë. Pati një kthesën në fundin e viteve ‘1970, drejt një kuptimi biopsikologjik të dhimbjes që agregonte funksionin biologjik, dispozicionin psikologjik dhe situatën sociale. Përvoja e dhimbjes dukej se varej përherë nga këto të trija së bashku. Megjithatë në praktikë, logjikat disiplinare të akademisë nënkuptonin se kërkimet mbi dhimbjen vijuan në drejtimet e veta të ndara. Rreth kësaj kohe, një grup doktorësh të njohur përpunuan një përkufizim formal të dhimbjes për të adresuar një mungesë themelore të një taksonomie të qëndrueshme të dhimbjes në disiplina të ndryshme. Ata ofruan diçka në lëmin psiko - social, por në thelb ruajtën marrëdhënien e dhimbjes me dëmtimin.

Ai përkufizim i vitit 1979, që ishte gurthemeli i Bashkimit Ndërkombëtar për Studimin e Dhimbjes thotë si më poshtë:

Dhimbja është një përvojë sensoriale dhe emocionale e papëlqyeshme e asociuar me një dëmtim real apo potencial indor, apo të përshkruar në terma të tilla dëmtimi

Këmbëngulja mbi “dëmtimin indor” që përkon saktësisht me konceptin nociception(sistemin nervor sensorial) në zemër të kërkimit psikologjik mbi dhimbjen, mohonte vuajtjen emocionale dhe dhimbjen kronike pa lezione. Përvoja e dhimbjes emocionale te njerëzit përgjatë kohëve duke se ka humbur. Jo se një dhimbje e tillë nuk ishte subjekt i kërkimit, por kornizimi formal i dhimbjes në terma sensoriale dhe traumatike(trauma, nga greqishtja antike τρῶμᾰ për ‘plagë’) kufizohej deri në pikën ku modeli biopsikosocial mund të përligjej dhe të jepte përgjigje. Papërshtatshmëria e atij përkufizimi të vitit 1979 u pranua më në fund në korrik të vitit 2020, kur BNSDH-ja shtoi një listë të rishikimeve dhe kualifikimeve:

• Dhimbja është përherë një përvojë personale që ndikohet në shkallë të ndryshme nga faktorë biologjikë, psikologjikë dhe socialë.
• Dhimbja dhe enkodimi i sitmujve nervorë të dëmtimit(nociception pain) janë dukuri të ndryshme. Dhimbja nuk mund të rezultojë vetëm nga aktiviteti në neuronet sensoriale.
• Individët mësojnë konceptin e dhimbjes përgjatë përvojës së tyre jetësore.
• Raportimi si dhimbje, i përvojës së një njeriu, duhet respektuar.
• Ndonëse dhimbja zakonisht i shërben një roli adaptiv, mund të ketë efekte të kundërta në funksion social dhe mirëqenien psikologjike.
• Përshkrimi verbal është vetëm një ndër shumë sjelljet për të shprehur dhimbjen; paaftësia për të komunikuar nuk mohon mundësinë që një njeri apo një kafshë jonjerëzore përjeton dhimbje.

Këto rishikime, formalisht propozojnë një shndërrim radikal jo vetëm në mënyrën sesi trajtohet dhimbja, por edhe në mënyrën sesi bëhet kërkimi për të.

*që është përherë personale përgënjeshtron çdo përpjekje për ta objektifikuar atë;

*që është formalisht e ndarë nga dhimbja sensoriale do të thotë se të gjitha format e dhimbjes pa lezione – dhimbja emocionale, disa lloje të dhimbjes kronike, dhimbja sociale – bien nën fushëzbatimin mjekësor;

*që pranohet se dhimbja është një koncept i mësuar shtron çështjen sesi mësohet dhe kush apo çfarë e kornizon këtë edukim konceptual;

*që rrëfimet subjektive të dhimbjes merren seriozisht, do të thotë se proceset mjekësore të vlerësimit nuk bazohen më te matjet instrumentale diagnostikuese që do të mohojnë zërin e pacientit;

*që dhimbja nuk është domosdoshmërisht adaptive(me qëllim në planin evolutive) do të thotë se shkaqet sociale dhe psikologjike, si dhe pasojat e gjendjes së dhinbjes mund të merren seriozisht dhe në fund,

*që dhimbja nuk ka një kuptim universal në gjuhë hap dyert për njohjen e një bote të shprehjeve të dhimbjes që shkon përtej Fjalës.

E gjitha kjo – e parë nga perspektiva e milionave që vuajnë nga dhimbja kronike, emocionale(pikëllim, vetmi, depression, trauma psikologjike dhe kështu me radhë) dhe kushtet e dhimbjes misterioze si sindroma e lodhjes kronike – është një lajm i mirëpritur. Kërkuesit e dhimbjes, si jashtë shkencës mjekësore, ashtu edhe kërkimit klinik, shfaqet një mundësi e madhe, por edhe një sfidë po kaq e madhe. Pasi kjo kthesë drejt subjektives dhe proceseve të mësimit konceptual, krahas pranimit të faktit se dhimbja nuk ka nevojë që të jetë një element i dëmtimit fizik, shenjon invazionin e shkencës mjekësore drejt atyre humanistike. Ajo rezonon veçanërisht me historianin, që eksploron peripecitë e përvojës së dhimbjes në kohë dhe vende të ndryshme.

Si një historian i dhimbjes unë e marr seriozisht problemin që dhimbja është një çështje multidisiplinore. Asnjë qasje nuk ka mjetet për ta thyer atë, nëse mund të shprehemi kështu. Por ndryshimi i orientimit në studimet e dhimbjes brenda shkencës mjekësore tani kërkon që disiplina si historia të njihen si gjenerues të njohurive mbi dhimbjen, me ndikim mbi atë çfarë mjekësia kupton mbi dhimbjen, atë që ajo është dhe sesi duhet të trajtohet.

Njohuria historike e dhimbjes është aktivisht e dobishme. Një angazhim i ndërgjegjshëm me studimet e dhimbjes dikton një rishikim historiografik që riformulon historinë e përvojës së dhimbshme sipas termave me të cilat BNSDH-ja e ka përkufizuar atë. Nëse njerëzit do të konsiderohen me dhimbje kur ata thonë se janë kështu, arkivat papritur do të përmbyteshin nga dëshmi të dhimbjes. Mjekësia mund të mos ketë vlerësuar përherë dhimbje të tilla, por ato mund të vleresohen tani. Për ta bërë këtë dhet theksuar nevoja për të mësuar konceptet e pozicionuara të dhimbjes dhe leximi i shprehjeve që shkojnë përtej fjalës dhe përtej pritmërisë për fytyra të veçanta të dhimbjes. Pasi çfarëdolloj lëshimi të bëjë BNSDH-ja për përkufizimin e faktit se dhimbja mësohet, mbetet e vështirë për të ndjekur dinamikat imponuese që ajo përmban në kontaktin e saj me mjekësinë, nëse një pacien paraqitet me një këmbë të thyer, apo zemër të thyer, apo në të vërtetë, nëse “pacienti”, vuajtësi në kuptimin literal, kanë nevojë për mjekësinë në fund të fundit.

Proceset terapeutike kanë inercinë e tyre. Pacienti dhe autoritetet mjekësore, secili lexon nga skripte ta padukshme kulturore sesi të lundrojnë dhe negociojnë një çast dhimbjeje, përvoja e së cilës është ndërmjetësuar saktësisht nga dhe përmes atyre skripteve. Politika e diagnostikimit, logjika e preskripcionit, matrica kulturore që firmos vlerësimin mjekësor dhe refuzimin – e gjitha kjo është tipikisht e padukshme, apo në dukje natyrale, në takimin e personit me dhimbje me dikë tjetër, qoftë ai doktor, mik apo i huaj. Duke treguar, përmes shembujve historikë, dinamikat sociale dhe kulturore që veprojnë në kontakte të tilla dhe sesi kontekstualizohet (mos)vlerësimi i dhimbjes, pacientët, por edhe autoritetet mjekësore mund të pajisen më mirë për t’i bërë pyetje njëri-tjetrit: që të shohin dhe lexojnë politikat e dhimbjes.

Burimi: AEON

**Përkthimi dhe titulli shqip: Skerdilajd Zaimi