Roli i institucioneve të mbushur me mëkate dhe mëkatarë në zhvillimin ekonomik të vendit

Jetojmë në një vend ku privimi, varfëria dhe “shtypja” janë të mëdha. Ka shumë probleme të vjetra dhe të reja si varfëri të vazhdueshme; nevoja bazë të pa plotësuara; shkelje të të drejtave elementare politike dhe lirive themelore si dhe kërcënime gjithmonë e më serioze për qëndrueshmërinë e mjedisit dhe ekonomisë sociale. Probleme të tilla janë të përhapura në ҫdo skaj të vendit, tejkalimi i të cilave është një aspekt qëndror i zhvillimit. Pasi zhvillimi konsiston në eliminimin e llojeve të ndryshme, të mungesës së lirive të cilat u lënë njerëzve zhgjedhje të pakta dhe pak mundësi për të vepruar në bazë të arsyes, për të bërë zgjedhje të frytshme. Eliminimi i mungesës së këtyre lirive është themeli i zhvillimit ekonomik dhe social të një vendi.  Pasi zhvillimi nuk është vetëm rritja ekonomike por edhe përmirësimi global i cilësisë së jetës dhe rritja e mundësisë së zgjedhjeve e cila është kushti primar për të qënë të “lirë”.

Sigurisht rolin primar për mungesën e lirive themelore dhe rritjen e mundësive të zgjedhjeve të njerëzve e kanë institucionionet të cilat nga një anë mund të nxisin rritjen ekonomike dhe mirqënien e një vendi nga ana tjetër mund të pengojnë atë. Këto që po them me fjalët e mia i përkasin në fakt themeluesit të shkencës ekonomike moderne, pra Adam Smith i cili e shihte zhvillimin si funksion i një triade: kulturë, institucione dhe burimet. Për të shpjeguar këto koncepte po e nis nga fundi pra nga burimet. Burimet në kuptimin e gjerë përfshijnë kushtet gjeografike ato që sot ne i quajmë ndryshe edhe kushte gjeopolitike pra: pozicioni, dalje në det, lumenj, rrugë, që janë parakusht i rëndësishëm për tregtinë. Po ashtu burime konsiderohen edhe burimet agrare, minierat, burimet njerëzore, pra njerëz të arsimuar dhe specialistë të mirë. Megjithatë burimet në vetvete nuk mjaftojnë për zhvillin ekonomik të një vendi, pasi nëse ato do mjaftonin atëherë Svicra do ishte vendi më i varfër në Europë ndërsa Shqipëria do ishte ndër më të pasurat. Në të vërtetë Zvicra është vendi më i pasur në Europë për nivelit e të ardhurave ose më saktë është me e pasur edhe se Amerika që për ne është siҫ ishte Beatrice për Danten. Burimet edhe pse janë të rëndësishme ato skanë parësinë në zhvillimin ekonomike të një vendi, megjithatë nuk duhen të injorohen.

Nëse policy maker tanë do orientojnë politikat ekonomike nga prodhimi duke shfrytëzuar burimet me siguri sdo ktheheshim në një vend fason-dipendent. Nëse naftën do tentonim apo do nxisnim përpunimin në vend sdo kishim nevoj për 400 mij ton naftë importi e do përmirsohej edhe balanca tregtare. Ndërsa ne jemi kthyer në një vend afrikan që eksportojmë minerale, naftë të papërpunuar, produkte fasoni e importojmë gjithcka tjetër. Kuptohet që nuk është kaq e thjeshtë sa shkruhet po gjithsesi mjafton të analizohet importi të shifet ca mund të prodhohet në vend e të stimulohet prodhimi me anë të defiskalizimit të ftohen investime të huaja në atë sektor etj etj

Personalisht insitucionet nuk janë të preferuarat e mia. Fuqia që kanë për të bërë mirë shoqërohet pothuajse gjithmonë me mundësinë për të bërë ekzaktësisht të kundërtën dhe si ekonomist zhvillimi kam pasur shumë herë rastin të pyes veten nëse këto institucione nuk mund të kishin bërë më mirë? Për të kuptuar më mirë insitucionet po jap një shëmbull mbi rolin e insitucioneve në bujqësi meqë sektori bujqësor konsiderohet si primar për ekonominë e vendit. Në bujqësi pronësia e tokës është shumë e rëndësishme, ajo është kusht primar për zhvillimin e agrikulturës në tërësi. Para viteve ’90 toka u shtetëzua dhe të gjithë janë parimisht dakort që shpronsimi i saj ishte dicka e pa drejtë dhe jo me produktivitet. Në fillimin e viteve ’90 ishin institucionet drejtuese ato që morën vendimin për reformën agrare ose sic njifet ndryshe ligji 7501. E natyrshëm lind pyetja po këto institucione vallë nuk mund të bënin diҫka më mirë sesa të ndanin tokën në më shumë se 460 000 copa? Vallë si mund të investoj unë i qetë në një tokë kur se di se ҫfarë do ndodhi nesër? Si do zgjidhet fakti se në pjesën më të madhe të tokës bujqësore ka dy apo më shumë pronar, të dy legjitim se njëri e ka të trashguar  ndërsa tjetrit ia ka dhënë nga shteti. E si ky gabim i pa rekuperueshëm ka me qindra të tjerë pasi institucionet në Shqipëri janë të mbushur me mëkate dhe mëkatarë. Për mos tu shkëputur nga shembulli i bujqësisë përsëri do shtoja faktin  që shpesh eksponentët primar të qeverrisë në vitet e fundit thonë se zhvillimi ekonomik i Shqipërisë do të bazohet në bujqësi, ajo do të jetë sektori primar i ekonomisë. Por harrojnë faktin se zhvillimi ekonomik i një vendi s’mund të bazohet vetëm në një sektor, ku ai vet varet nga kushtet klimaterike. Pasi kjo do të prodhonte një rritje ekonomike afatgjatë sinusoidale, sipas kushteve klimaterike, do të ishte edhe rritja ekonomike. Zhvillimi duhet të ketë në fokus punësimin dhe rritjen e produktivitetit dhe mbi të gjitha duhet orientuar në sektorë defiҫitarë siҫ është industria ushqimore.

Për sa i përket kulturës, do doja ta shpjegoja me një shëmbull: ditët e fundit flitet shpesh per rritjen e ҫmimit të energjisë elektrike, të gjithë e konsiderojnë këtë rritje si një rritje e pamoralshme nëse do bëhet në kushte të tilla. OSSHEE ka rreth 150 milionë humbje edhe pse ka monopolin e shpërndarjes së energjisë elektrike, paradoksale të mendohet për një monopol të ketë kaq shumë humbje. Megjithatë kjo vlerë është e njëjtë me vlerën e llogaritur të energjisë që vidhet dhe humbet në rrjetin e amortizuar në një vit. Lind natyrshëm pyetja se pse OSSHEE nuk merr masa për të ndaluar vjedhjet? Pse mamaja ime që është pensioniste duhet ta paguaj energjinë elektrike, ndërsa në zona të ndryshme të Shqipërisë kanë 20 vjet që nuk paguajnë asnjë qindarkë. Pse psh në Lazatat apo në zona të Shkodrës nuk paguan njeri dhe OSSHEE vazhdon tu mundësojë atyre furnizimin me energji elektrike? Shtrohet pyetja vallë sdo ishte më mirë që para se të mendohej për rritjen e ҫmimit të energjisë elektrike të merreshin masa për ata që spaguajnë pra të rriteshin arkëtimet? Herë pas here është folur për sahat me kartë kur shifet si e vetmja rrugë për disa zona pse duhet të presim mbi 15 vjet nga hera e parë që është folur e akoma spo behet asnjë hap?!

Kultura qëndron edhe në jetën e përditshme të istitucioneve publike ku drejtuesit e tyre janë të mbushur me mëkate e abuzojnë shpesh, por praktika e dorheqjes është pothuajse e pa aplikuar në Shqipëri, diҫka utopike për ne Shqiptarët.

 Kultura qëndron edhe në faktin se asnjë nuk dënohet kur gabon psh në tëtë vitet në pushtet të qeverisë së kaluar rreth 4500 veta fituan gjyqin për heqje nga puna në mënyrë të padrejtë. Shteti u detyrohej këtyre nënpunësve rreth 82 milionë euro edhe në këtë rast natyrshëm lind pyetja vallë pse taksapaguesit shqiptar, ata të rregulltit duhet të pagujnë për gabimet e tjetrit. Pse një drejtues që heq njerëz nga puna apo dëmton ekonominë nuk duhet ti paguajë më kursimet e veta dëmet ashtu sic ndodh edhe ne Francë? Se vetëm kshu ky vend mund të bëhet një shtet serioz në ҫdo sens. Në Francë nëse një drejtues i shkakton dëm istitucionit nëse është në vlerë të ulët e paguan shtetin me kursimet e veta. Nëse ky dëm shkon më tepër mbi 100 mijë euro atëherë detyrohet që të paguaj 40% të dëmit e pastaj kalon edhe për proҫedim penal. Nëse kjo gjë do ndodhte edhe në Shqipëri aspirantët për drejtorë do e pyesnin disa herë veten nëse do ja vlente të pranonin një post apo jo.

 Tani besoj e kuptoni se problemet kryesore të këtij vendi nuk janë as varfëria e tejskajshme që ka vendi, as mungesa e ujit apo e dritave. Problem primar është se asnjë nuk dënohet kush gabon.

Për të konkluduar mund të them se kultura është shumë e rëndësishme në zhvillimin ekonomik të një vendi pasi është kultura ajo që do e shtynte të gjithë personalitet  të flisnin për problemet e verteta të vendit siҫ është rasti rasti i Bankës apo pak kohë më parë kur diskutohej e ardhmja e vendit, pra reforma në arsim apo sot rasti i ngritjes së ҫmimit të energjisë elektrike. Apo është kultura ajo që do të tentonte të luftonte sa do pak korrupsionin i cili ka 20 vjet që mbretëron në ҫdo hallkë të shoqërisë. Nëse në ciklit e jetës diҫka lind, rritet e pastaj vdes, ky korrupsioni jonë duket sikur po rrigjenerohet e ska gjasa të vdesi ndonjëherë. Kjo gjë ndodh, pasi mungon kultura e dënimit të gabimit. Kush ka vajtur në burg se shpërdorohen dhe vidhen me 100 miliona euro ҫdo vit, të gjithë bërtasin po asnjë nuk shkon në burg. Kush po vete në burg për shpërdorim detyre, kush  u dënua se dështoi shitja e Armo e su pagua gjë në shtet? Kush  u dënua për 80 milionë dollarët e humbjes nga dështimi i  shitjes së albetrolit nuk u arkëtuan asnjeherë? Asnjë pasi këtu mungon kultura e marrjes së masave dhe ndëshkimit. Kjo gjë që u predikohet femijëve  në ҫdo familje shqiptare në “familjen” shtet kjo gjë nuk ndodh. Pra nëse duam një zhvillim ekonomik të vendit duhet që institucionet të drejtohen nga njerëz me integritet dhe me kulturë pune e të kenë ndjenjën e përgjegjësisë.

Klodian Muço

Tetor 2014

Tiranë