Shah

Këtu e afro 60 vjet të shkuara, profesori i matematikës Hajro Babameto, një person që ka ndikuar shumë tek unë e me të cilin jetonim në një shtëpi, më tregoi këtë ndodhi: Në Persinë e lashtë, një person krijoi një lojë për Shahun dhe shkoi e ia tregoi. Pasi e pa mirë e mirë, Shahu e pëlqeu dhe e pyeti krijuesin e lojës se ç’donte në shkëmbim të saj. Ai i tha: nuk dua ndonjë gjë të madhe, Shah, dua vetëm që në katrorin e parë të lojës të vësh 1 kokërr gruri, në të dytën 2, në të tretën 4, në të pestën 8 e kështu me radhë deri në të gjashtëdhjetë e katërtën dhe këto kokrra gruri të m’i japësh mua. Shpejt, Shahu çoi një nga shërbyesit e tij të merrte disa thasë grurë në hambarin e vendit dhe filloi të mbushte katrorët me to, ashtu siç donte krijuesi i lojës. Me ato thasë u mbushën vetëm disa kuti të fillimit dhe, për të tjerat nuk do të mjaftonte as prodhimi i të gjithë Persisë së asaj kohe, as prodhimi i të gjithë botës së asaj kohe, as prodhimi i të gjithë botës së sotme dhe as prodhimi i të gjithë botës që nga ajo kohë e deri sot. Ky tregim më ngjalli njëfarë kureshtje për atë lojë, megjithatë, nuk luajta kurrë shah dhe nuk kam luajtur as lojëra të tjera që zhvillohen në tavolinë: as me letra, as domino, as nëntsh, as tresh, as tavëll dhe më duket se nuk kam humbur ndonjë gjë të madhe. Deri tashti nuk e kam ndier veten kurrë ngushtë se nuk kam luajtur dhe nuk luaj shah. Thonë se shahu të zhvillon inteligjencën, por edhe matematika ta zhvillon dhe ta zhvillon shumë më mirë se shahu. Zgjidhja e një problemi matematik, të vë në lëvizje jo vetëm inteligjencën, por edhe kulturën matematike që është një disiplinë praktike shumë e nevojshme. Thonë se shahu është sport. Unë nuk e besoj, por, edhe në qoftë se është, për mua është shumë më shumë sport vrapi, noti, apo veprime të tjera që përmbajnë lëvizjen.

Pas ardhjes në Tiranë të shahistit kampion bote Gari Kasparov, shahist me baba hebre rus dhe me nënë armene, i lindur në Baku, në Azerbajxhan, me shtetësi ruse, i cili u prit me nderime nga zyrtarë të lartë të qeverisë, duke përfshirë edhe Kryeministrin, Edi Rama, aty për aty u vendos që loja e shahut të vihet në programet e shkollave, si fillim në dhjetë prej tyre dhe më pas, ndofta edhe në të tjera. Nuk besoj se kampioni ynë botëror i peshëngritjes, Ymer Pampuri, po të kishte mundësi të shkonte në  Rusi, do të pritej nga Putini dhe aq më pak nuk besoj se Putini do të vinte në programet shkollore ruse edhe disiplinën e peshëngritjes për nder të Ymer Pampurit!

Sa më shumë disiplina të studiojë njeriu aq më mirë është, por koha është e kufizuar dhe njeriu nuk mund t’i studioj të gjitha, prandaj ai vendos përparësitë, ai fillon me më të rëndësishmen e më të përgjithshmen, vazhdon me të tjerat, arrin tek ajo që është më pak e rëndësishme dhe aty ndalet. Që kanë nevojë programet mësimore të shkollave të vendosin përparësitë, nuk ka as një dyshim, por cilat janë përparësitë, përse ka nevojë më shumë nxënësi shqiptar i sotëm i cili nesër do të marrë përgjegjësi qytetare, edukative, shtetërore, shkencore, artistike, fetare, ushtarake, policore etj?

Po të ishte se do të vendosja unë, si përparësi të përparësive do të vendosja edukatën morale. Në këtë fushë, shqiptari paraqet dobësitë më të mëdha, megjithëse edhe popujt e tjerë nuk janë shumë më lartë. Edukata morale ka qenë një lëndë që dikur jepej nëpër shkollat tona dhe mendoj se duhet rivënë. Në qoftë se do të analizojmë të këqijat që hasim përditë sot, të gjitha e kanë bazën te mungesa e moralit. Pas edukatës morale, do të vendosja edukatën qytetare. Të dyja këto, edhe edukata morale edhe ajo qytetare, synojnë të krijojnë një njeri që të jetojë në harmoni me veten, me familjen, me shoqërinë, me mjedisin. Një njeri pa moral, një njeri pa edukatë qytetare, pa edukatë humane, një njeri pa karakter, sado i zoti të jetë në një fushë të caktuar, nuk vlen, ai madje mund të jetë edhe i dëmshëm. Shqiptari nuk ka vuajtur kurrë nga mungesa e inteligjencës, ai ka vuajtur nga keqpërdorimi i inteligjencës. Ajnshtajni thotë: “Cilësitë morale të personaliteteve të shquara janë shumë më të rëndësishme, sesa arritjet e tyre intelektuale. Madje edhe arritjet intelektuale janë të varura më shumë nga ç’mendohet nga karakteri i  personit”.

Pas këtyre, do të vendosja në shkolla edukatën gjuhësore me të cilën njeriu duhet të mësojë të shkruajë bukur dhe kuptueshëm, duhet të mësojë se si të hedhë mendimet e tij, të çfarëdo natyre qofshin, në letër dhe tjetri që i lexon t’i kuptojë.

Pas këtyre, do të vendosja edukatën mjekësore. Më duket krejt pa kuptim që nxënësi të mësojë të analizojë këtë apo atë personazh të këtij apo atij shkrimtari, të këtij apo atij romani dhe të mos dijë se si i funksionon trupi i tij, të mos dijë se si mund t’i japë ndihmën e parë një tjetri të prekur nga një sëmundje apo një aksident. Njeriu kupton se sa pak di dhe se sa shumë ka nevojë të dijë për trupin dhe për shëndetin e tij, kur e zë një fatkeqësi shëndetësore.

Pas këtyre, do të vendosja edukatën artistike dhe atë fizike. Në edukatën artistike do të përfshija në të njëjtën shkallë rëndësie letërsinë, muzikën dhe artin pamor. Nuk e kam ndierë kurrë veten keq se nuk kam ditur të luaj shah dhe as se nuk kam ditur personazhet e këtij apo atij romani, por e ndjej gjithnjë veten keq, sepse nuk di të përdor asnjë instrument muzikor, se nuk di të kërcej siç duhet, se kur shkoj në një muze arti, kuptoj fare pak piktura, skulptura, arkitektura etj. Të them të drejtën, letërsisë nuk do t’i jepja më shumë rëndësi se arteve të tjera. Edhe sikur të mos kisha bërë asnjë orë letërsi në shkollë, disa libra artistikë do t’i kisha lexuar dhe besoj se do t’i kisha kuptuar po aq, saç i kuptoj dhe tashti që kam bërë aq shumë orë letërsie. Edukata fizike, mendoj se ka po aq rëndësi sa dhe edukata mjekësore.

Pas këtyre, do të vendosja edukatën shkencore ku do të kishin vend matematika, fizika, kimia, biologji e të tjera si këto. Natyrisht, po atë vend që kanë pasur, duhet të kenë edhe historia dhe gjeografia. Këtu nxënësi duhet të mësojë për atdheun e tij dhe për botën. Ajnshtajni udhëzonte që historia në shkollë të mos mësohej më si kronologji luftërash dhe kështu të nxisë idealin e forcës dhe të suksesit ushtarak, por të mësohet si histori e zhvillimit të qytetërimit, si histori e zhvillimit të njeriut, si histori e kalimit të natyrës së njeriut nga ajo stadit grabitqar e dhunues në atë të stadit altruist e shërbyes. Në mësimin e gjeografisë karakteristikat e popujve të ndryshëm duhen të trajtuar me dashamirësi. Gandi thoshte se në qoftë se duhet t’i mësojmë botës paqen e vërtetë, duhet të fillojmë me fëmijët.  

Këto janë mendime krejtësisht personale, nisur nga përvoja e jetës. Kam parë njerëz me shkolla më të pakta se të mijat, që janë kulturalisht, moralisht e qytetarisht shumë të kompletuar e që të bëjnë ta ndiesh veten ngushtë në prani të tyre.

Që ka nevojë për ndryshime në programet mësimore, sigurisht që ka, por ato ndryshime duhen bërë të studiuara e të diskutuara nga persona vërtet kompetentë në fushën e arsimit dhe edukimit dhe jo nga politikanë dokudo dhe kurrsesi nga impulse të çastit. Nuk mund të vendosësh të vësh gjuhën kineze në programet shkollore, sepse erdhi një kinez me rëndësi në Shqipëri. Nuk mund të vendosësh të vësh lojën e shahut në programet shkollore, sepse erdhi kampioni i botës në shah në Shqipëri, për ndryshe do të arrinim deri aty sa që, siç thotë komentuesi Syrja Qarri  në gazetën “Panorama”: “Kur të vijë Robin Hudi apo Vilhelm Teli për vizitë, do të vëmë në shkollat tona gjuajtjen me hark”.

E keqja e gjithë kësaj pune nuk është se po vëmë në programet shkollore një lëndë të diskutueshme për nga rëndësia dhe lëmë pas dore një lëndë tjetër, në dukje, më të rëndësishme se ajo, por sepse duket se nuk kemi asnjë strategji se si do të zhvillohet arsimi dhe shkolla jonë në të ardhmen. Dhe, shkolla, ta dimë mirë këtë, është institucioni më i rëndësishëm i një kombi. Shkolla është mjeti më i fuqishëm si për formimin e dijeve, ashtu dhe për formimin e karakterit të njerëzve. Presidenti Obama, në fjalimin e tij për Gjendjen e Vendit, në janar të vitit 2011, për të vënë në dukje rëndësinë e arsimit, mori si shembull një vend aziatik, një vend që po bën mrekullia, Korenë e Jugut, në të cilin arsimtarët quhen “ndërtues të vendit”.