Intervista/Konstantinos Giakoumis: “Mospajtimi me të kaluarën, i shprehur edhe në një historiografi polemizuese, ka cenuar në prezantimin dhe konsumimin e trashëgimisë së përbashkët ballkanike. Kush mbjell nacionalizëm, korr urrejtje”

Skerdilajd Zaimi / Leonard Mitro

Historia ndikon mbi aktualitetin, shpesh duke i dhënë formë kuptimit të proceseve dhe raporteve me fqinjët, me një konstante që ngjan si ligjësi. Shqipëria përjeton së fundmi një zgjerim përfshirës të këtij ndikimi, sa kohë diskutimi për historinë dhe më tej, interpretimi i saj, ka kaluar caqet akademike. Te këto elementë përqendrohet edhe intervista me dr. Dr. Konstantinos Giakoumis, zv.rektor i Universitetit të New York dhe doktorant në studimet bizantine dhe otomane. Këto të fundit përfaqësojnë shumë edhe për botën shqiptare, pasi në periudhat në fjalë mori udhë dhe u përvijua fizionomia e popullsisë së sotme shqiptare. Meriton vëmendje sidomos çështja e konvertimit të shqiptarëve në fenë myslimane, parë përgjithësisht si një reaksion mbrojtës ndaj helenizimit dhe sllavizimit. Por e vënë në rrafsh krahasues me dukuri të ngjashme në rajone të tjera të Ballkanit, kjo qasje bie. Myslimanë ka patur në Selanik, Janinë etj.. Tema mbetet e hapur për studime, por pikënisje për këtë do duhet të jetë edhe hapja ndaj mendimeve që sugjerohen nga të tjerë. Në fund të fundit, do të ishte ide e mirë që edhe historia e shqiptarëve të trajtohej më thellë si histori e Ballkanit dhe jo si një shfaqje e vetmuar e saj.

ResPublica: Z. Giakoumis e nisim nga një çështje e kohëve të fundit. Ose për të cilën Ju keni folur së fundmi. Bëhet fjalë për trajtimin e monumenteve të periudhës së komunizmit. Mund të na sqaroni se për çfarë bëhet fjalë dhe ku konsiston ky interes tuaji mbi këto monumente?

Çështja e trajtimit të monumenteve të periudhës së komunizmit ka të bëjë me mënyrën me të cilën populli shqiptar do të zgjedhë që të kujtojë të kaluarën, të dëshiruar apo jo, përmes kulturës materiale të trashëguar nga kjo kohë. Theksoj se, edhe pse zgjedhjen e bën brezi i sotëm, pasojat e saj do të shtrihen në brezin e fëmijëve tanë, atë të fëmijëve të tyre dhe në vazhdim. Debati merr një kuptim tjetër nën dritën e “pastrimit kulturor” të cilin kryen ISIS dhe grupe të tjerë fundamentalistësh në vende të pushtuara [https://www.youtube.com/watch?v=AJ9wvHq3eQ8], me pretekstin se veprat e artit i kundërviheshin ligjit islamik. Nënshtrimi i një populli dhe rishkrimi i detyruar i historisë së tij përmes shfarrosjes së kulturës së një rajoni (si p.sh. shkatërrimi ose zhdukja e “artit të degjeneruar” të Hebrenjve gjatë nazizmit), të një kohe (si p.sh. zhdukja e përfolur e trashëgimisë komuniste nga Shqipëria), edhe të memories së një populli, sipas Robert Bevan-it, përbën “genocid” dhe duhet të ndëshkohet nga ligji ndërkombëtar. Në vitin 1996 pata mundësinë të shikoj depon ku hidheshin librat e bibliotekës së Akademisë të Shkencave të cilët ishin të ndaluara nga regjimi komunist. Bëhet fjalë për një dhomë të madhe të mbushur me libra të shtresëzuara, të cilët ishin duke u kalbur nga lagështia. Në shtresën e parë nga dyshemeja pashë libra me përmbajtje fetare, Kuranë, Mujore, Lutësore, numra të vjetra nga revista “Jeta Kristiane”, etj.. Në shtresën e dytë ishin libra në serbokroatisht, nga koha që ka pasur marrëdhënie midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë. Shtresa e tretë përmbante libra në gjuhën ruse, ndërsa libra në gjuhën kineze ishin në shtresën e katërt. Të gjithë librat mbanin një fletushkë ku shkruhej: “gramatika dhe literatura fetare nuk na nevojitet.” Të vetmit libra që shpëtuan nga fletushka e cilësimit ishin librat e Enver Hoxhës (pra u hodhën pa ndonjë arsye të deklaruar), të cilat ishin të hedhur në fund, duke përbërë kështu shtresën e pestë dhe të fundit, shumë afër tavanit. Diskreditimi dhe hedhja poshtë e një pjesë të mirë të historisë së librit në Shqipëri, ishte për mua një përvojë e çuditshme dhe e trishtueshme. Në fusha të tjera, kjo ngjarje përbën jehonë të shkatërrimit të trashëgimisë së prekshme (urbanistike, artistike, etj.) osmane gjatë mbretërisë së Ahmet Zogut I, të shkatërrimit të trashëgimisë së atij dhe të shtetit nazist prej shtetit komunist, si edhe të shkatërrimit të trashëgimisë së regjimit komunist gjatë demokracisë. Në historiografi, ngritja dhe zbritja e figurave historike të vendit (si për shembull figura e Haxhi Qamilit, cilësuar si hero nga historiografia komuniste edhe si tradhtar në historiografinë paskomuniste), jo në bazë të jetës dhe veprimtarisë së tyre, por mbi dogma dhe ideologji autoritare politike është ana tjetër e librave të hedhura. Si historian, kam pasur gjithmonë interes të shikoj mënyrën si ndikon e kaluara të tashmen, duke pasur bindjen se diskursi për të kaluarën ka më shumë të bëjë me të tashmen. Në periudhën komuniste kam krahasuar institucione, praktika dhe zakone qysh nga Mesjeta fetare, me praktikat e regjimit komunist në përpjekjen e tij për të krijuar një fe politike, dhe për këtë arsye m’u rrit interesi për marrëdhëniet midis trashëgimisë, përfaqësimit dhe pajtimit. Jam i bindur se ruajtja e monumenteve të komunizmit për brezat të cilave kjo periudhë do t’u tingëllojë pak a shumë si “përrallë nga e kaluara”, është një përgjegjësi e brezit tonë, në mënyrë që të shpëtohen dëshmi të kulturës materiale të një kohe dhe një regjimi të cilin ky popull kurrë nuk duhet ta harrojë.

ResPublica: Nga pikëpamja e konceptimit dhe realizimit, me çfarë mund t’i krahasojmë këto monumente dhe a ka brenda tyre një përpjekje për inçizuar veçori mirëfilli shqiptare?

Këto monumente ngjajnë me monumente analogë në mbarë botën socialiste, mirëpo, me gjithë stereotip-bërjen e tyre, monumentet komuniste në Shqipëri mbajnë gjithnjë veçoritë e historisë së popullit shqiptar, të parë dhe të interpretuar prej nomenklaturës komuniste të vendit. Për shembull, Kasollja e Galigatit në malësinë e Çermenikës, ku Enver Hoxha gjeti strehë gjatë marshimit të Brigadës I Sulmuese, ka ngjashmëri me Kasollen e Razlivit afër Shën Petërburgut, ku Lenini i ngujuar gjeti strehë në fund të verës së 1917-ës. Njëkohësisht, në kohën e krijimit të tyre, këto monumente u integruan në kalendarin vjetor të festimeve të zonës ku ndodheshin, “për edukimin e vazhdueshëm të masave”, sipas një raporti të Ramiz Alisë më 1968. Në këtë mënyrë, ato mbajnë ngarkesën emocionale të kujtimeve të disa brezave të komunizmit. Për shembull, kujtimet e banorëve të moshuar të zonës së Galigatit mbi festimet që bëheshin çdo vit me rastin e ditëlindjes së Enver Hoxhës, nuk mund të zhduken, edhe pse Kasollja ka kohë që nuk ekziston më. 

ResPublica: Keni shprehur mendimin se qasja e shoqërisë shqiptare ndaj këtyre monumenteve, pasqyron “mospajtimin e saj me të shkuarën”. Mund ta shtjelloni diçka më shumë këtë mendim? 

Mendoj se keqtrajtimi ose asgjësimi i monumenteve të kulturës prej një segmenti të shoqërisë tregon pikërisht mospajtimin e tij me të kaluarën. Vetë koncepti i pajtimit me të kaluarën përfshin një gjë oksimorale, sepse dikush nuk mundet të pajtohet me diçka që ka kaluar. Prandaj edhe termi përdoret vetëm në lidhje me pasojat që u ngarkohen të mbijetuarve të një ngjarjeje politike të së kaluarës. Ndoshta termi sugjeron atë që Bernhard Schlink e përshkruan si “përpjekje drejt të pamundurës” dhe si naivitet: “të rregullosh atë çka ndodhi, në mënyrë që kujtimi të mos rëndohet në të tashmen.” Problemi i trajtimit të së kaluarës nuk është vetëm shqiptar dhe është debatuar në të gjitha shtetet pasardhëse të regjimeve totalitare. Thelbi i tij qëndron tek pyetja nëse duhet t’i jepet fund “i shkurtër dhe i përgjakur” regjimit tiranik, ngaqë metodat kushtetuese nuk mundësojnë “pajtimin me trashëgiminë e urrejtjes, indinjimit dhe përbuzjes që lë pas tirania.” Procedurat dhe procesverbalet e gjyqeve, siç kanë treguar gjyqe të famshme, shpesh kanë treguar se janë të pamjaftueshme për të gjykuar krime të planifikuara dhe të ekzekutuara nga shteti, kjo për shkak se gjyqet kërkojnë përgjegjësi individuale dhe shumë rrallë mund të merren me të gjithë ata individë që morën pjesë në një krim; këto gjyqe mund të paraqiten si arsye të mira për një zgjidhje të shpejtë dhe të përgjakur dhe për asgjësimin e trashëgimisë së këtij regjimi tiranik. Megjithatë, mohimi i dhunshëm i krimeve të totalitarianizmit dhe disasociimi i përgjakur i popullit nga autorët e krimeve të tiranisë, porositësit e tyre dhe nga trashëgimia e kësaj të kaluare dëmton si fajtorët, ashtu edhe të pafajshmit. Prandaj dhe disa shoqëri pas-totalitare mësuan të pajtohen me idetë e një pafajshmërie “përtej virtytit” dhe një “faji përtej krimit.” Prania dhe ruajtja e monumenteve të së kaluarës, të dëshiruara apo jo, siguron shtyjca pamore reflektimi, të cilat janë të domosdoshme në mënyrë që e shkuara të mos rëndojë të tashmen. Për mënyrën me të cilën shkatërrimi përjetësohet në një rreth vicioz, do të përmend një citim nga një qarkore e Komitetit Ekzekutiv në vitin 1946, që flet për një sërë monumentesh të ngritura pas 1946-ës, të cilët u shkatërruan pas vitit 1991: “Si material për ngritjen e [këtyre] lapidarëve të përdoret edhe ay që do të nxirret nga prishja e lapidarëve që ka lënë fashizmi në vëndin t’onë.” 

ResPublica: A mund të pranohet si objektive vërejtja se në njëfarë mënyre edhe nacionalizmi shqiptar i fillim shekullit të 20-të, por edhe nacionalizmi i vendeve të tjera ballkanike, ruan cilësi të forta mospajtimi me të shkuarën tonë Osmane? 

Ndërtimi i identitetit kombëtar shqiptar, ashtu siç ndodhi edhe në vende të tjera ballkanike, u zhvillua në themelet e armiqësisë ndaj popujve fqinjë, demonizimit dhe stereotipizimit të ‘armikut’, përmes miteve kombëtare për përforcimin e koherencës së grupit të brendshëm. Shkatërrimi i trashëgimisë osmane (urbane dhe jo) gjatë kohës së mbretërisë së Zogut, me qëllim “modernizimin” e Shqipërisë përmes imitimit të modeleve perëndimore, u instrumentalizua në politikën orientaliste të përfytyrimit të Shqipërisë prej vetes dhe të tjerëve. “Orientalizmi shqiptar”, siç e ka analizuar Enis Sulstarova, “i ka shërbyer një klase të caktuar politike në luftën e saj kundër një klase tjetër politike.” Për shembull, ndjekësit dhe vetë Haxhi Qamili, të cilët kishin ringritur flamurin osman në Shqipërinë e pavarur, u varën prej forcave nën kontrollin e Esad Pashë Toptanit, dhuna e të cilit u pagua me të njëjtën monedhë, pasi u vra prej Avni Rustemit, i cili edhe vetë u vra në një rreth vicioz ku gjaku solli gjak dhe dhunë. Me urrejtje u ndeshën dhe u asgjësuan gjithë ata të cilët, më vonë, luftuan kundër pushtuesve gjermanë, por jo në krahë të komunistëve dhe, akoma më vonë, ata që u panë si kërcënim për Enver Hoxhën. Dikotomia mik-armik përjetësohet kur një popull ende nuk është pajtuar me të kaluarën e vetë. Sot e kësaj dite në vendet ballkanike, dështimet e shteteve u ngarkohen osmanëve; prandaj edhe mospajtimi me të shkuarën osmane vazhdon dhe ushqehet sot e kësaj dite prej individëve që nuk duan t’i kërkojnë përgjegjësitë e gjendjes së tyre te vetja, por te tjerët.

ResPublica: Sa e cenon ky raport me historinë, i mishëruar në një historiogtafi polemizuese ngado në Ballkan, atë trashëgimi të përbashkët që ne si ballkanas kemi?

Mospajtimi me të kaluarën, i shprehur edhe në një historiografi polemizuese në Ballkan, ka cenuar thelbësisht në prezantimin dhe konsumimin e trashëgimisë së përbashkët ballkanike. Do t’i referohem vetëm dy shembujve nga shumë të tilla që mund të jepen. Në shek. X-XI cari Samuel i bullgarëve zgjeron zotërimet e tij deri në Ballkanin perëndimor. Për shkak të diversitetit etnokulturor të zonave të porsapërfshira, Samueli i beson territorin e ri princit jugo-sllav Gjon Vladimirit, të cilit iu dha të bijën e tij, Kosara, në martesë. Sfidat ishin të shumta: cilido do të donte të mbante këto zotime për një kohë të gjatë duhej të krijonte nyje lidhëse kaq të forta, saqë të bashkonte popullsi heterogjene dhe me interesa të rrjedhshme dhe të paqëndrueshme. Gjon-Vladimiri i shqua si një figurë me aftësi unike bashkuese të këtyre popullsi dhe, për këtë arsye, çdo pushtetar apo shtet ambicioz që donte të kontrollonte këtë territor në mënyrë të qëndrueshme, gjente në nderimin dhe pelegrinazhin e, tanimë, shenjtorit Gjon-Vladimir, një element të fuqishëm lidhës për ta përdorur ose manipuluar. Edhe pse në nderimin dhe pelegrinazhin e tij bashkoheshin dhe bashkohen të krishterë dhe myslimanë të përkatësive të ndryshme etnike, shqiptarë, serbë, malazezë, maqedonas, bullgarë dhe grekë, në shek. XVIII dhe XIX autorë bullgarë, kroatë dhe serbë përpoqën të përvetësojnë kujtimin e tij, duke akuzuar të tjerët se e ‘vodhën’ trashëgiminë e tij. Një shembull më të ri gjen dikush në trashëgiminë multi-etnike dhe multi-kulturore të Voskopojës, siç dëshmohet, për shembull, nga fjalori katërgjuhësh i Daniel Voskopojarit. Trashëgiminë e Voskopojës e pretenduan dhe e kontestojnë shqiptarë, rumunë, grekë dhe maqedonas, siç mund të gjendet me një kërkim në rrjet me termat “Voskopojë”, “Μοσχόπολις”, “Moskopoje” dhe “Moscopole”. Që të mos keqkuptohem duke dhënë shembuj vetëm nga territori i sotëm i Shqipërisë, të tilla janë edhe rastet e qyteteve të tjerë në rajonin tonë dhe përtej, si Ohri, Manastiri, Follorina, Kosturi, Janina, Selaniku, Shkupi, Arbanasi, Burga, etj. Fatkeqësisht, historia përdoret shpesh nga politika dhe politikanët, të cilët, qoftë nga injoranca, qoftë nga joshja e fitimeve të shpejta dhe të lehta politike, e manipulojnë atë për qëllime vetjake. Duke qenë par excellence politike, historia, natyrisht, nuk mund të ndahet nga politika dhe politikanët. Kështu, duke pasur parasysh se nacionalizmi shet lirë, duhet mbajtur mend se kush mbjell nacionalizëm, korr urrejtje.

ResPublica: Një nga debatet më të mëdha që zhvillohet në Shqipëri është ai për konvertimin fetar të shqiptarëve, duke prezumuar një kahje konvertimi kristianë-myslimanë. Ju keni publikuar një ese me titull: “Dialektika e Pragmatizmit në Marrëdhëniet e Brendshme Ndërfetare në Perandorinë Otomane. Refleksione mbi kuadrin legal të konfiskimit dhe ndërtimit të kishave dhe një Ferman i vitit 1741 për Manastirin e Ardenicës” që flet edhe për konvertimin e kishave në xhami, brenda një kuadri legal dhe përmes një qasjeje jo vetëm islamike nga ana e PO-së. Ju përmendni p.sh rastet e Janinës, Shkodrës dhe Beratit, në këtë të fundit edhe dekretin e Mehmet Fatihut. Pra cila është ajo shumësi faktorësh kryesorë që çuan në këtë konvertim që gjen analogji brenda Ballkanit vetëm në Bosnje?

Do të thosha se përbërja fetare e popullsisë në Shqipëri nuk gjen analogji vetëm në Bosnje. Përbërja e sotme e popullsisë në qytete të mëdha të Ballkanit nuk mund të projektohet në të shkuarën. Elementi mysliman në qytete si Janina, Selaniku, Sofja, etj., ka qenë shumë më i fortë sesa duket sot, shumë vjet pas këmbimeve të shumta të popullsive ose edhe ‘fushatave homogjenizuese’, siç paraqitet nga trashëgimia monumentale ose në regjistra të kohërave të ndryshme. As islamizimi në Shqipëri nuk ka ndodhur menjëherë pas pushtimit osman, por ka qenë një proces gradual që zgjati deri në shek. XIX. Islamizimi gradual dhe jo i menjëhershëm i shqiptarëve mund të përdoret si argument për të hedhur poshtë tezën e vjetër nacionaliste se shqiptarët u islamizuan për të shmangur helenizimin apo sllavizmin. Ruajtja e besimit ortodoks nga shumë shqiptarë, nga ana tjetër, tregon më së miri se procesi i islamizimit nuk ka qenë i dhunshëm, teksa ngjarje të dhunshme kanë qenë përjashtim në një shtet si ai osman, shtylla kurrizore e financave të të cilit kanë qenë taksa të mbledhura nga jomyslimanët. Edhe pse shumë teori përpiqen të shpjegojnë shkaqet e islamizimit, realisht fenomeni nuk është i interpretuar në mënyrë bindëse në përgjithësinë e tij. Si mundet, për shembull, të shpjegohet se ana lindore e liqenit të Shkodrës nuk u islamizua, ndërsa në anën perëndimore, gjeografikisht më e afërt ndaj ndikimit katolik, u islamizua jo vetëm popullsia shqipfolëse, por edhe një pjesë e mirë e popullsisë malazeze? Nuk është e lehtë të rikonstruktosh historikisht praninë e shqiptarëve ortodoksë dhe katolikë nga Kosova. Kërkimi për një status shoqëror më të mirë, lehtësimi nga barra e taksave të shtetit osman, mospërdorimi i gjuhës amtare në shërbesat fetare, analfabetizmi i një pjese të klerit edhe faktorë të tjerë janë propozuar si shkaqe për islamizimin e shqiptarëve, por asnjëri prej këtyre nuk shpjegon tërësisht fenomenin. Ndoshta është e gabuar që të kërkohen teori që munden të shpjegojnë fenomenin në tërësinë e tij dhe interpretimet duhen kërkuar në kontekste vendore historike. Do të na duhen më tepër studime monografike në kontekste vendore për të gjetur, nëqoftëse mund të identifikojmë ndonjë model shpjegues. 

ResPublica: Ka një politikë demografike nën sundimin osman? Ka shumë debate dhe diskutime ta zëmë mbi përbërjen etnike në zona të kontaktit ndëretnik si në Epir apo në territore që kufizojnë Maqedoninë e sotme politike me Greqinë, përfshi këtu prezencën e një faktori si vllehët. Si paraqitet dinamika e demografisë në kushtet e vendosjes së një pushteti si ai osman?

Përbërja etnike e zonave ‘kufitare’ (term mjaft anakronik në një periudhë paramoderne) në asnjë vend të Evropës nuk ka qenë ‘e pastër’. Në fakt, pritshmëria për të pasur zona ‘të pastra’ etnike është në vetvete, fashiste. Epiri, Maqedonia, Dibra, Dioklea dhe shumë zona të tjera kanë pasur popullsi mikse me trajta të veçanta identitare, gjuhësore dhe kulturore, të cilët, pavarësisht nga paragjykimet, rrallë stepeshin nga shkrirjet. Ardhja e osmanëve në Ballkanin perëndimor gjeti një situatë të caktuar demografike në terren. Burimet demografike të hershme tregojnë se osmanët nuk u morën në Epir dhe Shqipëri me inxhinieri demografike, siç u bë për ripopullimin e Stambollit apo në Qipro, me përjashtim të kolonizimit të disa fortesave. Përmes politikave të tyre integruese të quajtura ‘istimalet’ (politikë të zbutjes së rezistencës), osmanët u përpoqën më përpara të fitojnë simpatinë e popullit për kushtet e stabilitetit që sollën. Në politikat e tyre osmanët vazhduan të përkrahin identifikimin e popujve përmes fesë dhe jo etnicitetit, politikë kjo e trashëguar edhe nga shtete paraardhëse.

ResPublica: Ju jeni një njohës i trashëgimisë bizantine. Çfarë trashëgoi Shqipëria në këtë aspekt dhe deri ku shtrihen brenda territorit shqiptar “kufijtë e kësaj trashëgimie”, nëse mund të shprehemi kështu?

Gjatë periudhës së perandorisë lindore romake, të ashtuquajtur bizantine, trevat shqipfolëse të Ballkanit Perëndimor trashëguan frytet e pozicionit të tyre gjeografik, midis pjesës lindore dhe pjesë perëndimore të perandorisë romake. Konkluzioni mund të paraqitet i pakuptimtë për disa lexues. A është e mundur që një trevë të mos gëzojë frutet e pozicionit të tij? Po shpjegohem: pozicioni gjeografik i një rajoni ose treve mbetet gjithmonë i njëjtë, por frutet e kontakteve që mundësohen në këtë pozicion varen nga sa i hapur ose i integruar është një vend me vende të tjera. Duke u përfshirë në territorin e Perandorisë Bizantine, një pjesë e mirë e trevave shqipfolëse të Ballkanit Perëndimor u integruan në një rrjet që, përmes rrugëve tregtare, veçanërisht përmes Via Egnatias dhe rrugëve të tërthorta të saj, lidhte Stambollin me gadishullin Apenin përmes Vlorës dhe Durrësit. Prandaj edhe në krahinat përreth këtij aksi rrugor dikush mund të shikojë në arkitekturë ndikime si nga Stambolli, ashtu edhe nga Italia jugore, si për shembull manastiri i Apolonisë (Pojan, Fier), stili arkitektonik i të cilit është konstantinopolitan, ndërsa stili i kolonadës së hajatit të eksonarteksit, me ndikime romaneske. Shqipëria mbeti një enë ku përzjehen ndikime të ndryshme, për aq kohë sa kjo enë mbetej e integruar në shtete të tilla të mëdha multietnike dhe multikulturore. Rolin e saj ndërlidhës Shqipëria e humbi vetëm kur vendosi, gjatë periudhës së komunizmit, të shkëputej nga pjesa tjetër e botës dhe mezi përpiqet ta rimarrë pas 1990-ës. Kufijtë e ndikimit bizantin në trevat shqipfolëse nuk ishin statikë dhe lëviznin në periudha të ndryshme. Me siguri mund të thuhet se trevat shqipfolëse jugore kanë pasur ndikim më të madh se ato veriore ndikimi bizantin në trevat veriore ishte ende i ngjallë deri në shek. XVII, kur Marin Bici dëshmon për një trashëgimi Paleologe në trevën e Lezhës. Gjatë Perandorisë Osmane ndikimi i kishës romano-katolike në veri u shtua. 

ResPublica: Ka shumë keqkuptime mes shqiptarëve dhe grekëve, sidomos për historinë. Ka arsye që të jemi kaq të ndarë, apo ka më shumë arsye për të kuptuar ngjashmëritë tona? 

Nuk besoj se marrëdhëniet midis shqiptarëve dhe grekëve kanë më tepër keqkuptime sot apo në të kaluarën, sesa kanë pasur thuajse gjithë popujt fqinjë në pjesë të tjera të Evropës. Mos nuk kanë pasur konflikte të përgjakshme shtetet gjermane me Francën, për kapërcimin e të cilave një nga kryeqytetet e Evropës së bashkuar u caktua në Strasburg, qytet që herë kalonte në duar të francezëve dhe herë në ato të gjermanëve? Mos vallë spanjollët me baskët kanë pasur marrëdhënie më të mira? Apo anglezët me irlandezët, suedezët me rusët, rusët me finlandezët, rumunët me hungarezët, grekët me turqit, etj.? Është trashëgimi e mënyrës së konstruktimit të identiteteve kombëtare të jemi kaq të ndarë, por shumica e këtyre që kanë pasur mundësi të vihen në kontakt me Tjetrin mund të kuptojnë se ka më shumë ngjashmëri, se ndryshime. 

ResPublica: Ndoshta është perceptim, por gjithsesi pak dëgjohet, edhe më parë, për studime albanologjike në Greqi. Pse kjo mungesë interesi sipas jush? 

Është e vërtetë që studimet albanologjike në Greqi dëgjohen shumë pak dhe arsye kryesore e mungesës së interesit mendoj se janë tre. Së pari, se partneritetet strategjike të Greqisë orientohen drejt Evropës dhe përfshirja e Ballkanit Perëndimor, duke përfshirë edhe Shqipërinë, është më tepër pjesë e kuadrit të integrimit të tyre në BE. Së dyti, sepse shteti grek ende nuk e ka njohur diversitetin gjuhësor dhe kulturor në territorin e Greqisë si një pasuri për shtetin, e cila duhet ruajtur dhe studiuar, prandaj edhe studentët që mbarojnë për albanologji nuk punësohen lehtë në punëra që lidhen me studimet e tyre, duke e bërë specializimin jo joshës nga pikëpamja profesionale. Së treti, besoj se edhe shteti shqiptar nuk investon aq sa duhet në zhvillimin e studimeve albanologjike, jo vetën në Greqi, por edhe në vende të tjera të Evropës.