Feja e shqiptarit duhet të jetë shqiptaria; në mos ...
Historia i ngjan një gruaje. Nëse ti takohesh njëherë me të, do të duash ta shohësh sërish. Bill O’Reilly, historian dhe gazetar, një nga figurat më aktive të medias në SHBA, shprehej kështu teksa shpjegonte librin “Kultura e luftës”. Ai ishte i bindur se kjo grishje sa e ëmbël aq edhe torturuese nuk do të ikte asnjëherë prej trupit të tij. Ndërsa O’Reilly një gazetar në Amerikën e shekullit XXI, e sheh historinë si një joshje që e bën njerëzimin më të mirë, për forcën morale që mbart, Mustafa Nano, një nga penat më të spikatura në Shqipërinë e sotme, e sheh historinë si një rrugë të rëndësishme mbi të cilën do të vazhdojë e ardhmja. Në rrugëtimin e tij për të njohur më mirë të shkuarën e kombit, Nano është ndalur në një fije sa të shëndetshme aq edhe delikate, ku asnjë historian apo kronikan i kohës nuk është ndalur ta lidhë me fije të tjera për të endur një pëlhurë. Raporti i shqiptarëve me fenë ka qenë një raport i pranuar unanimisht si harmonik dhe, pakkush është ndalur ndër shekuj të thellohet në këtë marrëdhënie kaq të brishtë. Faik Konica e nisi një hulumtim të tillë një shekull më parë, duke e lënë në gjysmë, për shkak të pozitave, pas ikjes si ambasador i Shqipërisë, duke iu dorëzuar trishtimit. Më pas, për 45 vite komunizëm, kjo temë ka qenë e ndaluar në vend. Gati dy dekada pas rënies së komunizmit, Nano guxon dhe grish një nga çështjet e cilësuara gjithnjë si tepër e ndjeshme, për të sjellë në një libër marrëdhënien historike mes shqiptarëve me fenë. “Pax Albanica” quhet libri që ndodhet në të gjitha libraritë nga shtëpia botuese “Saras”. Një libër që ngre pikëpyetje dhe jep përgjigje, por dhe zbulon një botë që ka qenë gjithnjë e padukshme në historinë tonë.
Le ta nisim bisedën nga një personazh kontrovers i historisë sonë, figurën e të cilit e keni prekur në libër. Ai është Ali Pashë Tepelena. Unë kam lexuar shumë për këtë figurë kohët e fundit, por dua t’ju kujtoj një fjali, që shkrimtari i njohur, Alexandre Dumas, shkruan për të: “Duke mos besuar në Zot, duke përçmuar njerëzit, duke dashuruar vetëm vetveten, duke ëndërruar vetëm për vetveten, duke dyshuar te të gjithë rreth tij, i guximshëm në ideim, i patundur në vendosmëri, i paepur në veprim, i pamëshirshëm në hakmarrje, herë pas here i pacipë, i përulur, i dhunshëm ose i zhdërvjellët – në varësi të rrethanave, gjithmonë dhe plotësisht i logjikshëm në egoizmin e tij, ai është Çezar Borxhia i rilindur mysliman; ai është modeli ideal i mishërimit të politikës fiorentinase – princi italian i konvertuar në satrap …” Ju ç’mendim keni?
Hëm. Ky krahasim kërcet pak, ngaqë Borgia-t ishin njësh me kohën e tyre, madje në një farë mënyre e prodhuan atë kohë. Rilindjen europiane, dua të them. Ndërsa Ali Pasha ynë s’kish të bënte me kohën e tij, dhe merret vesh se me kohë të tij po quaj kohën kur iluminizmi e revolucioni francez po jepte frytet e veta. Aliu pra s’kish lidhje me këtë kohë, që ishte koha e vet. Dhe prandaj mendoj se Alexandre Dumas do ta ketë shkruar këtë fjali, i ngacmuar nga ndonjë tipar a moment i veçantë i jetës së Ali Pashait apo nga ndonjë ngjashmëri jo domethënëse. I kuptoj të gjithë ata që kapeshin nga dalldia, teksa përshkruanin në mënyrë poetike Pashain e Janinës, pas takimeve që mund të kishin pasur me të. Ai duhet të ketë qenë një personazh që nuk të linte indiferent. O bije në dashuri, o zije ta urreje. Të shumtët e kanë urryer. Por në të gjitha rastet e kanë çmuar për forcën që ka pasur për t’u imponuar të gjithëve një copë herë. Dhe një copë herë në këtë rast do të thotë nja njëzet e kusur vjet. Sikur të kisha jetuar atëbotë dhe unë, me shumë gjasë do ta kisha admiruar. Por duke e parë dy shekuj e kusur më pas, në mendje më mbetet mizoria e tij. Ishte mizor. Dhe i paskrupullt. Dhe pa ide. Ideja e vetme e tij ishte sundimi.
“Ishte mizor”, me kaq mjaftoheni me të?
Shikoni! Unë jam i vetëdijshëm që po e gjykoj sipas një standardi etik të sotëm. Por edhe kur përpiqem të jap një vlerësim të kontekstualizuar d.m.th. edhe kur përpiqem të bëhem njësh me kriteret etike të dy shekujve më parë, mizoria nuk më ikën nga mendja. Ka të tjerë, që përpjekja për t’i bërë një vlerësim të kontekstualizuar i çon në përfundime të tjera, i bën që ta duan atë. Por unë jam më pak i prekur prej këtij entuziazmi, që rëndom është patriotik. Unë nuk mendoj se ai e ka vrarë mendjen për Shqipërinë, s’ka gjë se ka qenë i tëri shqiptar. Një shqiptar i kulluar.
Në fakt sa herë flasim për figura të historisë sonë udhëhiqemi nga entuziazmi. Por në ka një rast kur entuziazmi bie, është përballë një personazhi ku unanimisht historia dhe media e kanë quajtur “tradhtar”? Ai është Esat Pashë Toptani. Ju çfarë kostumi i vishni këtij shqiptari?
Nuk e di nëse e bëni qëllimisht, por po më keni përmendur personazhe që e përfaqësojnë besnikërisht sojin e shqiptarit. Të njëjtën gjë që thashë për Ali Pashën, them edhe për Esat Toptanin, edhe pse ky i fundit është tepër i vogël e provincial. Asnjëri syresh nuk e ka vënë ujin në zjarr për Shqipërinë, dhe në të njëjtën kohë kanë qenë dy shqiptarë të përkryer. Historia jonë politike është mbushur më pas, me personazhe që ngjajnë si dy pika uji me këta të dy. Duket sikur në kohën e Aliut, Shqipëria ishte një realitet i mjegullt, i turbullt, mezi i prekshëm, por edhe një shekull më vonë, në kohën e Esatit, Shqipëria ishte po njësoj, një realitet mezi i rrokshëm, gati si një fiction.
Megjithatë, në shekullin e 19, një shqiptar elegant në shije, Faik Konica, kishte një tjetër shqetësim, për të cilin shpesh edhe nervozohej … sa herë dëgjonte që shqiptarët janë një popull mysliman?
Nuk ka qenë vetëm Faiku. Kështu e shihte këtë punë e gjithë elita kulturore, madje edhe ajo politike. Faiku thjesht ishte njeriu që e shprehte më me tërsëllëm këtë gjë. Dhe kjo qasje ka qenë e kuptueshme. Europa kishte kohë që imponohej edhe si fuqi kulturore, edhe si model politik, por edhe mishërim i mbrothësisë. E përballë saj, otomanët përfaqësonin një botë aspak kompetitive. Përveç kësaj, ish-perandoria otomane, që i kish lënë viset shqiptare në një mjerim biblik. Dhe në këto rrethana, identifikimi i Perandorisë Otomane me Islamin nuk ishte ndonjë e pabërë. Ishte gjëja më logjike. Nga ana tjetër, Faiku e të tjerët kanë bërë atë që më pas e deri në ditët e sotme, ka bërë, në shembullin e Faikut e të “Faikëve”, të gjithë pjesëtarët e elitës shqiptare: kanë dhënë prova në vijimësi se janë vendosmërisht laikë e perëndimorë. “Laike” në rrethanat tona shpeshherë duhet lexuar “jomyslimane”, e në ndonjë rast tjetër “antimyslimane”.
Një çast, por i cili rikthehet shpesh duke trazuar me shenjat e tij. Ideja e një Shqipërie paraosmane provokohet shpesh nëpër debate, sa herë flitet për fetë në vend?
Kjo pastaj është, sipas meje, një bisedë bjerradite. Kohët e shkuara duhen studiuar, por ato nuk mund të kthehen më. Me këtë dua të them se kuturia e ca e cave për ta kërkuar lavdinë e identitetin në kohë të shkuara, e në këtë kuadër për t’u rikthyer në fenë e të parëve, është një pesë me hiç, një zhgjëndërr. Ne duhet t’i bëjmë hesapet me Shqipërinë e këtyre ditëve, me Shqipërinë që po jetojmë, me Shqipërinë që në shumicë nuk është e krishterë, s’ka gjë se qëmoti ka qenë e tillë, e krishterë. Dhe këtu dua të përsëris e të nënvizoj një tezë të librit tim: myslimanët tanë janë në vendin e tyre. Kjo që sapo thashë nuk është se është ndonjë gjë inteligjente, përkundrazi është një e vërtetë banale, por duket se ca e ca kanë nevojë ta dëgjojnë.
Një pyetje që ju ngrini në libër është pikërisht kjo: Shqiptarët e kanë ndërruar fenë për të mirën apo për të keqen e tyre?
Duket si pyetje e thjeshtë, por nuk është dhe aq. Prandaj, në “Pax Albanica” unë i jam përgjigjur kësaj pyetjeje me gojën e autorëve të tjerë, mes të cilëve ka që mendojnë se shqiptarët e kanë bërë për të mirën e tyre, e ka të tjerë që mendojnë se e kanë për të keqen e tyre. Unë e kam një mendim timin, megjithatë, por në arsyetimin tim nuk hyn feja islame. Sipas meje, fakti që kombi shqiptar është i përbërë nga shumë fe, nuk është shenjë force. Përkundrazi, është shenjë dobësie. Nuk ka dyshim se do të ishte më mirë të kishim një fe të vetme. Feja e vetme është faktor kohezioni për një komb. Madje, do të thosha se pas gjuhës së përbashkët, është feja e përbashkët faktori më koheziv i një kombi. Ky, për fat të keq, nuk është rasti ynë. Në këto rrethana, ne ia kemi dalë mbanë të befasojmë (të tjerët, por edhe veten) me bashkëjetesën mes feve. Dhe ky fakt mua më ka intriguar me kohë. Në libër nuk bëj gjë tjetër, veçse rrekem të shpjegoj e ilustroj këtë fakt historik.
E vërtetë, harmonia fetare është konsideruar si një vlerë e shqiptarëve … Por kohët e fundit ka pasur ngjarje të veçuara, si hyrja e xhamive ekstreme, pasuesit e të cilëve një pjesë kanë përfunduar në luftën në Siri, mbjellja e kodrave me kryq nga kisha ortodokse … A janë këto ngjarje një provokim?
E dini? Kanë qenë edhe këto praktika të radikalizmit fetar që më kanë shtyrë për t’u ulur e për të shkruar këtë libër. Nëse ka një gjë që duhet të na shqetësojë, kjo gjë është radikalizmi fetar. Dhe këtë e them për ata që janë me idenë se këtë komb duhet ta ruajmë, dhe jo për ata që janë me idenë se është feja që ka rëndësi, jo për ata që mbrojnë idenë se kombi vjen më pas, dhe afërmendsh jo për ata që janë me idenë se krijimi i kombit shqiptar ka qenë një trill i panevojshëm i historisë, se do të ish më mirë që ky komb të mos ish krijuar. Unë vetë nuk kam ndonjë gjë me këta të fundit, madje në terma racionalë të duket tek-tuk sikur e drejta dhe e vërteta është me ta, por puna është se ky komb është krijuar tanimë, ka një histori e një kulturë të vetën, ka baballarët e dëshmorët e vet, ka gjuhën e vet (gjuha, edhe e vetme si faktor, mjafton e tepron si “alibi” për krijimin, ekzistencën e një kombi).
“Një komb një fe”, kështu besonin rilindësit?
Jo, fjalia e rilindësve ka qenë “kombi është i pari, feja është e dyta” apo thënë me fjalët e Pashko Vasës: Feja e shqiptarit është shqiptaria. Dhe kjo e fundit nuk është një postulat shkencor e nuk duhet parë e gjykuar si i tillë. Është thjesht një britmë shqiptarie. Pashko Vasa, si të gjithë rilindësit, i mbushën mendjen vetes se kombi shqiptar do të duhej të rishpikej, por në të njëjtën kohë, ata e dinin se fetë e ndryshme ishin yçkla apo xanxa që e pengonte krijimin e kombit. E prandaj lëshuan atë “britmë”, që ndonjëri sot përpiqet ta fusë në një filtër “shkencor”. Por kjo është punë e kotë. Rikthehem tek ajo që thashë më sipër. Dhe them: “Të vjen mirë që kombi shqiptar është krijuar? Je dakord që kombi shqiptar duhet të ekzistojë? Atëherë nuk duhet të reshtësh së thëni që feja e shqiptarit është shqiptaria dhe se kombi është përpara fesë”.
Ka pasur një përpjekje të vazhdueshme këto dy dekada për të folur për identitetin e shqiptarëve … Një përpjekje për të gjetur rrënjët e thella të së shkuarës …
Nuk e di sa i nevojshëm është një debat i tillë. Por di që është një diskutim normal. Me fjalë të tjera, mund të mos jetë i nevojshëm, por debati, sidomos ai akademik, nuk ecën me ritmin e nevojave të ditës. Në këtë kuptim, nuk i kuptoj ata që shqetësohen prej debateve të tilla. Nëse nuk mund të mos shqetësohen, bëjnë mirë të mos i ndjekin. Por nuk mund t’i ndalojnë debatet. Zhvillimet akademike kanë një axhendë të tyre, që nuk është e thënë të puqet me axhendat politike e kombëtare.
E vërtetë por në kohën ku jetojmë më lër të kujtoj një shprehje të Kadaresë që thotë “Mjafton radikalizmi i një besimi fetar që harmonia fetare të shkatërrohet, në vend”.
Po, kjo është e drejtë. Është tamam kështu. Vetëm se Kadareja duket më i alarmuar sesa duhet. Nuk është se tonet alarmante bëjnë qeder. Përkundrazi. Thjesht dua të them se nuk shoh vend për alarm. Jam i shqetësuar, por jo i alarmuar. Nuk e përjashtoj që ai mund të jetë më i informuar sesa unë mbi dinamikën e dialektikën fetare në botën shqiptare, por me aq sa unë shoh, nuk më duket se ka vend për panik. Në Kosovë situata duket më e kreshpëruar, por edhe atje, ca nën presionin e një elite qartësisht laike e perëndimore (si gjithë elita në historinë e Shqipërisë), e ca prej modelit të bashkëjetesës fetare që u vjen nga Shqipëria e vjetër shtetërore (duket se për shkak të kësaj tradite, radikalizmat lindin pa ndonjë zor të mëdha, por ato nuk ngjitin; mainstream-i ynë as që ua fut në pordhë radikalëve; prandaj këta të fundit tregohen me gisht, e mbahen larg, si të ishin lebrozë apo skorbutikë), radikalizmat do të zbythen.
A janë ngjarjet e fundit në Kosovë, arrestimet e 15 imamëve vetëm një javë më parë, një shqetësim real për “paqen” mes feve ndër shqiptarët?
Nuk di ç’të them për arrestimet, nuk i njoh mirë akuzat që janë ngritur, e prandaj po i lë mënjanë ato. Por edhe sikur arrestimet të jenë tërësisht të paarsyetuara, diskutimi mbi radikalizmin fetar duhet bërë. Sepse, ekstremistët i kemi nëpër këmbë. Radikalizmi fetar është një dukuri që ekziston sidomos në Kosovë. Ekziston shumë më tepër sesa në Shqipëri. E megjithatë, përsëris se ky radikalizëm, i cili merr zemër edhe prej zhvillimeve globale, është më pak i rrezikshëm sesa e mendojmë. Unë e shoh edhe në një plan perspektiv. Dhe këtë e bazoj, siç e thashë, te vigjilenca e elitës kosovare laike e oksidentale (edhe pse laicizimi e oksidentalizmi i saj marrin të shumtën e kohës trajtën e antimyslimanizmit) dhe te modeli ynë i bashkëjetesës fetare. Tradita, duam s’duam, sidomos kur është e gjatë në kohë, gjen mënyra për t’u imponuar brezave të mëpasshëm. Në një farë mase është kjo traditë që është duke na u bërë krah në këto kohë.
Vetëm një javë më parë, Papa Françesku vizitoi Shqipërinë. Përtej mesazhit të harmonisë fetare në vend, a ishte kjo vizitë një kujtesë për rrënjët e Krishterimit në vend?
Ka që e lexojnë kështu këtë vizitë. Por unë nuk bëj pjesë te këta. Për mua kjo ishte një ngjarje e madhe për katolikët shqiptarë, të cilët, si kurrë më parë, patën rast “ta pushtonin Tiranën”, pa rivendikuar ndonjë rol të ri në punët e Shqipërisë. Thjesht festuan përunjësisht dhe bukur këtë ngjarje. Këtë festë e bënë me mirëkuptimin e pjesës tjetër të popullsisë. Gjithë atë që ndodhi jam i prirur ta marr për një provë tjetër të bashkëjetesës mes feve në Shqipëri.
Keni shkruar një libër mbi besimin, por raporti juaj me besimin si është?
Unë jam njeri i besimeve të thella, por jo i besimeve fetare.
Në hulumtimin tuaj historik keni takuar personazhe femra, megjithëse ato janë shumë pak. Si i shihni femrat në shoqërinë e sotme? Ndonjë këshillë për to?
S’e kisha menduar ndonjëherë që do të më pyesnin për një gjë të tillë. Por meqë më pyetët, një këshillë më vjen tani: Kini respekt për veten, shtrëngojini të tjerët, d.m.th. burrat, t’ju respektojnë po aq, dhe … Carpe diem!
Nëse do të jepej mundësia të ftoje për një darkë një femër nga historia jonë, cila do të ishte ajo … dhe çfarë do të bisedoje?
Edith Durhami, Elena Gjika … Por edhe femra të panjohura për publikun, por që kanë hyrë në kronikën e historisë. Fjala vjen atë çupën që punonte në Ministrinë e Jashtme shqiptare në vitet ‘920, që ish e vetmja femër në administratën publike. E thotë Petro Marko këtë gjë në biografinë e tij.
Si e shihni Shqipërinë sot?
Të trazuar, si ka qenë gjithnjë, e siç besoj, do të jetë gjithnjë. Kjo e bën interesant këtë vend, por po aq, e në të njëjtën kohë, kjo e bën këtë vend të pahonepsshëm. Mirëpo, s’ke ç’bën. Ky është vendi ynë. Dhe ky vend është kështu prej nesh.
Nga Alda Bardhyli, "Shqip"
Comments
Tek figura e Ali Pashait nuk
<p>Tek figura e Ali Pashait nuk jam dakort me pergjigjen. Te gjitha epitetet qendrojne vetem se per te arritur tek ato epitete duhet te jesh nje specie e rralle. Biles Dumas i ka shkuar afersisht por nuk mjaftojne. Faktet tregojne se kishte te drejte. E tradhtuan dhe ishte e ishte plakur tashme. Nuk ishte i pavdekshem dhe kuptohet se eshtrat nga varri do ja kishin nxjerre skurse paraardhesit te tij Skenderbeut. </p>
Add new comment