Spaçi i qenieve subalterne

Lexoja para pak kohësh një shkrim të F. Lubonjës që kërkonte vëmendjen publike dhe lëvizjen e institucioneve përkundër rrënimit të vazhdueshëm të kampit të Spaçit dhe rrethinave që bartin një histori të dhimbshme dhe unike të shqiptarëve nën diktaturën e Hoxhës. Lubonja e ndërton argumentin e vet mbështetur edhe në fotot e kampit, dhe i mëshon tragjedisë shoqërore shkaktuar prej njerëzve që shkelin mbi historinë e vet, madje mbi atë më ekstremen, pa vënë re se, duke shkelur mbi të, u mohojnë brezave të ardhshëm mundësinë që ta njohin këtë histori të dhimbshme dhe të rëndësishme për zhvillimin e komunitetit. Sipas tij, vlera historike tejkalon edhe planin shqiptar, përderisa objekti ka edhe një përmbajtje unikale në raport me sivëllezërit e vet në ish-vendet e tjera komuniste. Do thoja se në një shoqëri me tendenca patriarkale e totalitare si e jona, demokracia është më shumë fjalë në modë apo çelës manipulimi, sesa eksperiencë lirie individuale dhe deliberimi në grup. Ndaj, aq më tepër monumente që ulërasin dhimbjen që një regjim jodemokratik ushtroi për dekada rresht mbi lirinë e grupit dhe individit, duhen ruajtur  që të jenë të vizitueshme, dhe duhen treguar në gjuhët e të gjitha arteve për ta bërë edhe më të kapshëm kuptimin e demokracisë. Lubonja madje, mungesën e ndjeshmërisë ndaj shkatërrimit brutal të objekteve që janë të vetmet që në të ardhmen do mund të ligjërojnë (duke ekzistuar) një gjysmë shekulli të dhunshëm për shqiptarët, e konsideron një akt që kafshët, por jo njerëzit, do mund ta kryenin. Problemi është kompleks dhe mund të analizohet në shumë drejtime.

Personalisht shkrimi më çoi në një tjetër plan. Atë të varfërisë tri-dimensionale të një mase qeniesh që Shqipëria ka me shumicë, subalternëve që karakterizohen nga kombinimi rrënues i varfërisë materiale, asaj të ndërgjegjes dhe të dinjitetit njerëzor. Këta njerëz janë dënuar nga shoqëria jonë të mos kenë thelbin e asaj që e bën njeriun njeri dhe e dallon nga qeniet e tjera. Këtë grup të madh e kemi lënë të dergjet në thembër të shoqërisë sonë të varfër dhe bëjmë sikur nuk e shohim e nuk ia ndiejmë angullimën që nuk ka frekuenca zanore me të cilat normalisht merremi si shoqëri. Këtu nuk hyn fëlliqësia e atyre me para apo me fuqi sipër që shfrytëzojnë, blejnë dhe përdorin subalternët poshtë, si dhe janë edhe shkaku i vërtetë i rrënimit të një siti historik. Sado pocaqi qofshin pjesëtarët e këtij grupi, ata janë të qëllimshëm, e dinë çfarë po bëjnë, dhe ne të gjithë (jo-subalternët) e dimë se cilët janë, dhe madje, kur kemi rast, u japim votat tona demokratike dhe u legjitimojmë lirinë për të vjedhur me shumicë. Këta, “të fuqishmit”, u kanë zënë vendin “të mëdhenjve” të socializmit: si dikur, disa vijnë nga llumi e balta, spiunllëku apo droga që i pasuroi me fuqi apo para, e disa nga shkolla të mira të botës, por bashkohen nga paparimshmëria që përfshin edhe mungesën e besimit të vërtetë në ideologji të caktuara. Ndërsa subalternët kanë mbetur po ata: ishin aty dhe njëlloj në Mesjetë, në kohën e turkut dhe në atë të socializmit. Janë krejt njëlloj edhe sot, dhe si gjithnjë as që e dinë se janë, me sy herë të shqyer e herë të lodhur, ku vazhdueshëm regëtin ninëza që ka frikë dhe uri, ndaj edhe mund të bëjë gjithçka. Fjalën e kam për njerëzit e vegjël pa emër, pa fytyrë e pa pasqyrë ku të shohin veten, ata që shkatërrojnë betonin e Spaçit me forcën e krahut (dhe sigurisht bëjnë edhe shumë punë të tjera të tipit).

Spaçi jo-figurativ si burg rrënues shpirtërash, vazhdon sot e kësaj dite të shohë se si njerëzit trajtohen kafshërisht. Dikur të ndryer nëpër ndërtesa jonjerëzore, nënshtruar punësh jonjerëzore, përkundrejt një violence fizike e shpirtërore jonjerëzore, ushqyer me një fije jete e pa shpresë reale për liri. Sot, mjeranët në nevojë ekstreme  që as nuk kuptojnë dhe as duan të kuptojnë se çfarë bëjnë; thyejnë betonin mbi të cilin dikur ecnin të burgosurit, sepse duke nxjerrë prej tij shufrat e hekurit, do bëjnë pesë lekë dhe do kenë bukë nesër. Nuk e di cila histori është më e dhimbshme: ajo e të burgosurve që i prangosën, i shqyen prej familjeve dhe që i futën atje të vuajnë ferrin kësaj ane të jetës, por që shpesh arritën të ruajnë një mendim të lirë, dëshirën për më shumë njohje, respektin për veten, apo qoftë edhe forcën për të mos vazhduar më tej një jetë të qelbur; apo fukarenjtë e sotëm që thyejnë me vare çfarë u del përpara në këmbim të një pagese mbijetese, të cilët ndoshta shijen e dinjitetit njerëzor nuk e kanë parë ende në ëndërr.

Gulagu për të cilin flas është shkatërrim i vjetër e i vazhdueshëm që duket se nuk do mbarojë kurrë, për shqiptarët si popullsi subalterne lënë në llagëmet derdhëse të perandorive dhe të ideologjive dominuese që kanë përfshirë botën. Spaçi është jo veç objekt konkret e i përveçëm me histori shënjuese dhe unike, por edhe një hapësirë-shoqëri-Spaç, një rrethanë dhe mënyrë jetese në të cilën nuk të fut e nuk të mban kush me zor, por ku përfundon pa e ditur hiç ahstu siç nuk e di që drejt Tokës të tërheq graviteti, Spaçi si një laborator i gjallë i post-kolonialit për një masë njerëzish që koloni në kuptimin klasik të fjalës nuk qenë ndonjëherë, por që janë karakterizuar përjetësisht nga të qenët në cep, pa zë, pa fuqi, të parespektuar dhe të pamarrë seriozisht, gjynahqarë në kindet e historisë. Arkipelagu i gulagut shqiptar, ndryshe nga ai i Sollzhenjicinit nuk mbyllet as vetëm në Spaç dhe as vetëm në komunizëm. Në fakt a nuk jemi ne sot, sërish nga e para, qeniet subalterne në një Europë sqimëtare, fodulle e dominante që i pohon vlerat e veta pikërisht në saje të ekzistencës sonë?

Dhe sido që koncepti i qenies subalterne është hapur e mbyllur sa kanë dashur “jo-subalternët” dhe ka dëshmuar fleksibilitetin e çdo koncepti me vlerë ideologjike (ku vetë përdoruesi i fjalës nuk hyn), nuk ka dyshim se grupe me nivelin ekonomik dhe kushtet shoqërore e kulturore të shqiptarëve, e furnizojnë me gjak e raste të reja këtë koncept si pak grupe të tjera. Së paku është kështu në një botë relative ku as subalterni i pastër dhe as e kundërta e tij nuk ekzistojnë realisht, por ku ka një continuum të bollshëm të tiparit. Dhe, nëse jemi dakord që jemi të pasur në këtë kategori e se tipari në të shpreh përqendrim të lartë, atëherë nuk kuptoj përse çuditemi që e majta shqiptare, forca ideologjike që për nga përmbajtja e vet do duhej të kujdesej për të lënin pas e të humburin, t’u jepte vetëdijë e dinjitet subalternëve, nuk mbështetet prej tyre në zgjedhje. Subalterni nuk TA JEP votën e vet, se përndryshe nuk do ishte subaltern. Subalterni nuk e njeh fuqinë e votës dhe të vetes. Thuhet sikur të ishte çudia më e madhe se më të varfërit dhe më të nënshtruarit në Shqipëri IA JAPIN votën Berishës. Por, jo. Berisha IA MERR votën subalternit; fare e thjeshtë! Ia merr votën me forcë dhe dredhi një tufe të madhe me subalternë. Ndaj mos u qani dhe mos u çudisni! Rrugëzgidhja për këtë nuk është një e majtë më agresive që ua rrëmben votën mjeranëve të paditur para Berishës. Kjo do i jepte fuqinë së majtës kësaj radhe, por ne si shoqëri s’do na ndryshonte shumë, dhe fati i fakir fukarait do ishte po ai. Zgjidhja është një e majtë e shëndoshë, jopozante dhe e pakorruptuar… që sot nuk e kemi; më mirë akoma: na duhet një shoqëri mendësisht “e majtë” që punon për ditë për t’u dhënë punë, dije dhe dinjitet grupeve amorfe subalterne, për ta kthyer demokracinë, nga një slogan që ambalazhon varfërinë, padijen dhe korrupsionin, në një makinë funksionale të mirëqenies dhe dinjitetit njerëzor.