A ka derman për harbutllëkun e disa komenteve online?

Marrëdhënia me lexuesin është një “real bitch”, po t’i referohemi një shprehjeje amerikane. E përdorte shpesh një profesoreshë e imja sintakse, kur donte të karakterizonte ndonjë formë a konstrukt gjuhësor të vështirë për t’u kontrolluar formalisht e interpretuar sipas një teorie të caktuar, qoftë edhe një teorie të hollë e komplekse: Sa më fort të të dukej se ua gjeje anën t’i shpjegoje, aq më absurde e të papritura bëheshin ndërlikimet teorike që ato nxirrnin. Besoj që edhe shkrimtarë, gazetarë e artistë me përvoja të gjata në fushën e marrëdhënieve me publikun, nuk e mendojnë fort ndryshe këtë punë. Një mënyrë e thjeshtë se si punëtorët e fushave që i ekspozohen direkt publikut, mund të bien rehat, është të luajnë kartat e politikanit: Çfarëdo të bëj, gjysma janë me mua, gjysma janë kundër. S’ka pse ta prishësh gjakun se ç’thua e si shkruan; mjafton t’i takosh një grupi a një klani, dhe automatikisht gjithçka që nxjerr, ka së paku gjysmën e lexuesve pro. Për gjysmën tjetër, faqen rrogoz! Kështu ndodh në të gjitha të ashtuquajturat “demokraci të reja”, kudo qofshin këto, me politikë e shoqëri ekstremisht të polarizuara e polemizuara në të gjitha rrafshet. Por ky shkrim nuk është për problemet e atij që shkruan, por të publikut që e komenton. Jo publikut që kritikon, por atij që apriori merr pozitën superiore të gjykuesit absolut, arrogant e vrastar. Sidomos në vendet ku kultura e rrahjes së lirë të ideve mungon apo është e pashëndetshme, sharjet janë më të shpeshta, më ekstreme e të paargumentuara. Sot, kur mediat kanë të gjitha versione online që lejojnë ndërveprimin me audiencat, në syrin e ciklonit të sharjeve prej tyre, janë pa dyshim shkrimtarët ose më mirë shkruesit e çdo lloji. Në rastin e një aktori, fjalavjen, mund të vihet në lojë nga publiku sharës e jorespektues në teatër, vetëm loja e tij (sepse, në fund të fundit, regjia, skena, vlerat e pjesës së shkruar etj., u takojnë personave të tjerë, jo aktorit). Por në rastin e një shkrimtari apo gazetari, ky sulmohet nga të gjitha drejtimet dhe përgjegjësitë e të gjitha rrafsheve, qofshin të përmbajtjes, qofshin të formës, i ka mbi vete. Gjithashtu anonimiteti i palës sharëse e lë të zbuluar shkruesin, ndërsa në rastin e një salle teatri psh., sharësi nuk do ruante dot anonimitetin, dhe mund të zmbprapsej disi nga kjo. Kuptohet që brenda produkteve të shkruara, lloje e zhanre të ndryshme të fjalës së shkruar, kanë vulnerabilitete të ndryshme.

Në përgjithësi, të shkruarit lirisht, pa i shërbyer kujt veç idesë që ti konsideron si të përparuar dhe ndihmëtare për njerëzit, pjell komente nga ato që qëllon ta mbështesin, por më shpesh, ta sulmojnë rend-prishësin. Sulmin unë e pranoj, edhe të ashpër madje, dhe nuk më fyen kur bëhet jo si qëllim në vetvete, por se lexuesi, i ditur apo i paditur, turbullohet sinqerisht. Por sharjen e kam të vështirë ta gëlltis. Shpesh nëpër komentet online njerëzit shajnë: ulshëm, keq, varfër, banalisht. Njerëzit nuk e pëlqejnë pozitën e panjohur dhe as atë që thyen një kanun personal stabël, dhe e panjohura a risia sulmohet, ngado ardhtë. Rruga më e lehtë e sulmit nuk është kundërshtimi i argumentuar, por sharja fëmijënore. Ndaj, nëse thua diçka që sfidon një kolonë kulturore dominante në një kohë të caktuar, gjasat janë që të tërheqësh ‘flak’, siç thotë Noam Chomsky, pra, me aq sa kanë në dorë lexuesit, “të të dëmtojnë” ku e sa munden. Disa lexues ndihen realisht, fizikisht e thellësisht të cënuar nga idetë e shkrimit, e as nuk e shohin atë si një ndër shprehjet ideore që kanë të drejtën e vet të ekzistojnë dhe që janë të diskutueshme e të kundërshtueshme pa mllef e pa të shara. Disa përtojnë t’i hedhin rishtaz një sy se ndoshta e kuptuan gabim dikça, ose ta përtypin idenë e vet për pak sekonda para se të pështyjnë sharjen e parë që u lind ndaj krijuesit të shkrimit. 

Po përse sharje njëherë, dhe jo thjesht kundërshtim? Ka gazetarë e shkrimtarë, që thonë se është një lexues i caktuar ai që s’rri dot pa lënë komente negative pas një artikulli (edhe kur s’ka asgjë për të thënë), dhe është tamam ai tip lexuesi që edhe shan; një tip që kështu konfirmon superioritetin e vet, të cilin në fakt nuk e ndien veçse kur shan. Ndaj, vazhdojnë shumë shkrues, as nuk ia vlen fare të merresh me komentet që të lenë këta; injoroji krejt! Por unë aktivizmin ndaj/kundër shkrimit, edhe negativ, e shoh si një hap drejt aktivizmit të përgjithshëm shoqëror, të kundërshtimit, të pjesëmarrjes publike, të të qenit kritik. Ndaj, edhe kur merr forma agresive dhe i ikën etikës së komunikimit, prapëseprapë më duket një ndër rrugët që u jep diskutuesve eksperiencën e të mësuarit si të përmirësojnë komunikimin demokratik ku idetë nuk formësohen jo për t’u ekzekutuar, por  për t’u diskutuar.  Ka të tjerë që thonë se lexuesi shqiptar është përgjithësisht shumë injorant e i paedukuar (në të lëçitur si edhe në marrëdhëniet me njerëzit dhe veten), ndaj edhe fyerjen, abuzimin verbal apo vështrimin negativ, i ka të vetmen mënyrë komunikimi që njeh, sepse vetëm atyre u është ekspozuar. Ka një të vërtetë në këtë pikë: që në nivelin më të lartë të diskutimit publik në Shqipëri, modelet që njerëzia sheh, janë për të vënë kujën. Nuk është çudi që tamam këto modele u shërbejnë si shembuj komentuesve që shajnë ose tallen me copën e shkruar dhe autorin. Megjithatë, lidhja mes lexuesve dhe atyre që shkruajnë është komplekse dhe e ndërvarur.

Por, nëse lexuesi nuk na intereson, përse shkruajmë atëherë? E di që pjesërisht shkruajmë, se s’rrimë dot pa shkruar. Ka gjëra që unë kam nevojë t’i shkruaj, qoftë edhe me gisht në baltë, edhe sikur ta di që jam e fundit qenie me sy e tru njerëzor që ka mbetur mbi Tokë. Ka njerëz që me të shkruarit  nxjerrin bukën e gojës, e, rrallë herë, ndonjë “fatlum” gazetar televiziv, edhe që pasurohet. Por në shumicën e rasteve shkruhet për njerëzit, për publikun, shkruhet për të komunikuar dhe shkëmbyer ide, kundërshtuar ose formësuar opinione që as të pasurojnë e as të mjaftojnë të jetosh si duhet, shkruhet sepse ka diçka që duhet thënë. Në këtë vështrim të të shkruarit, pa dyshim që publiku duhet marrë parasysh e duhet respektuar, edhe kur nuk të respekton e kur të fyen, nën arrogancën që pjell injoranca apo hakërrimin trimëror ardhur prej anonimitetit. E sidomos duhet respektuar komentuesi kur shfaq shqetësimin e vet shoqëror në raport me pjesën e botuar, kundër apo pro saj. Duke i takuar më shumë mësuesisë dhe më pak prodhimit për mediat masive, unë besoj fort se publiku edukohet (për fat të keq edhe çedukohet nga politika dhe media të papërgjegjshme, që rendjen pas fuqisë dhe parasë, e kanë ndarë krejt nga përgjegjësia etike ndaj njerëzve). Edhe kur ky besim nuk jep frute të kënaqshme e të dukshme, është e vetmja rrugë që i jep kuptim jetës shoqërore e publike, që i jep kuptim besimit në progresin shoqëror. Po të besojmë se politika shqiptare do vdesë nën thembrën e Sali Berishës apo një të ngjashmi me të, apo se politikanët dhe kultura jonë e përbashkët do përcaktohen përjetësisht nga korrupsioni, nuk ia vlen ta jetosh më tej jetën që na ka dhënë Perëndia. Po ashtu, po të mendosh se publiku duhet injoruar, ose që pjesa që sot fyen nëpër komente, do plaket e rilindë injorante, raciste, mendjetrashë, fyese, e pagdhendur, reaksionare, derr i vetëkënaqur, jokritike, e pandryshueshme etj, nuk ia vlen fare të shkruash as për qejf e as për parà. Ka plot lexues fyes që, pasi u shpjegon diçka, qetësohen, gati si të turpëruar për fyerjen e paarsye. Natyra korrigjohet. Por ka të tjerë që s’ndreqen.

Cilat janë kategoritë themelore dhe disa arsye të sharjeve nëpër komente?

Mora shkas të shkruaja për lidhjen me lexuesin, nga komentet ndaj një shkrimi timit për turqizmat, botuar së fundmi nga ResPublica. (Linku në fund të këtij shkrimi.) Sot, nuk shkruaj për reagimet mbështetëse ose ato kritike të lexuesve, të cilat, nuk e fsheh, më bëjnë të ndihem mire; sot shkruaj për komentet që shajnë. Ka një grup lexuesish që i di gjërat gjithnjë më mirë sesa ai që shkruan, dhe mënyrën e sugjerimit e kanë të tipit “ti bën gabime trashanike”, “shkrimi është tullë” ose je “më e paditur se gjyshja jote e pashkollë”, “kush ia shpjegon pak kësaj more…”, “kjo zonjëza këtu thotë…” etj. Në rastin e shkrimit tim, baza e sharjeve konkrete përmendur më lart, rrjedh  nga padituria e lexuesit se ‘turqizëm’ është term gjuhësor, dhe ‘otomanizëm’ është shumë më i gjerë e politik sesa ai gjuhësor, e që këta terma nuk përjashtojnë njëri-tjetrin, e sidomos nuk janë njëri i keq e tjetri i mirë; gjithashtu lexuesi nuk di se nën kategorinë ‘turqizëm’ përfshihen edhe fjalë me origjinë nga gjuhë të tjera si arabishtja, persishtja etj që i erdhën shqipes nëpërmjet kontaktit disashekullor me administratën, gjuhën dhe kulturën e Perandorisë, pra turqishtes. Dhe lexuesi padyshim mund fare mirë të jetë i paditur. Të gjithë të tillë jemi në shumicën e fushave, ndaj lexojmë vazhdimisht dhe luajmë në kufirin mes dijes e padijes. Por çështja është që nuk ka pse shahet ai që shkruan një opinion. Opinioni kundërshtohet. Nëse do, shaj politikanin që vret, atë që të vjedh e të mashtron, ose atë që bëhet vegël manipuluese me qëllim. Madje edhe në ato raste, ka sjellje më efikase sesa sharja; vota, mospajtimi, protesta janë disa prej tyre.

Babai që pjell harbutllëkun më lart, është padituria dhe paragjykimi i domosdoshëm. Por ka një tjetër kategori lexuesish skeptikë që shajnë duke sulmuar moralin e shkruesit. Kjo sjellje dyshuese ndaj integritetit të shkruesit, është në fakt qesharake për shkruesin që e di mirë të vërtetën e shkrimit të vet. Psh, në komentet për shkrimin tim, disa shprehen se historia që unë tregoj është e stisur, madje që kjo stisje është transparente. Po pyet, or mik, para se të akuzosh dhe të më quash “zonjëzë” që ti vetë e ke përkthyer si ‘e pamoral’, se ta them unë të vërtetën lakuriq fare. Dhe më pas japin argumente që në fakt janë vetëm hamendje për të vërtetuar tezën e imoralitetit tim. Psh, se fjalori i 1980-ës që lexuesi ka parë, e përmbante fjalën ‘zaman’. Pse nuk të shkoi mendja se unë mund të mos e kem atë fjalor që ke ti, dhe kam një më të ri se ai? E vërteta është se unë normalisht punoj me ribotimin e tij të 2002-shit dhe disa të tjerë edhe më të vonshëm, që fjalën ‘zaman’, fatkeqësisht ose jo, nuk e kanë të përfshirë. Veç kësaj, ekziston edhe mundësia të mos kisha fare një fjalor; gjithsesi është e papërgjegjshme t’i biesh shkurt e të thuash se “komentet janë të tepërta” e se mashtrimi im duket sheshit. Po këtu hyn edhe grupi i komentuesve që akuzon se e kam sajuar historinë, sepse fare lehtë e kisha përkthyer nëpërmjet google, ose grupi që retorikisht e me ironi pyet “a nuk t’u kujtua shprehja ‘burrë zamani’, ty?” Jo, or lum miku, as google dhe as shprehja ‘burrë zamani’ nuk më mjaftojnë të bindem se ç’do të thotë fjala në origjinë, si është sot në turqisht,  si është në frazeologji, dhe si ishte përdorur në kohën e Hilës së këngës që diskutoj. Në fakt, do kisha gabuar e s’do kuptoja kontekstin dhe përdorimin konkret, po të kisha parë veç ‘google translate’. Diskutimi direkt me njerëz që kanë njohuri të bollshme, është e vetmja gjë që do më kënaqte, dhe, duke qenë se i kam mundësitë t’i gjej këta njerëz, ia lejoj vetes luksin e degjenerimit moral për hir të gnosis-it. Në fakt, të gjithë emrat apo inicialet që unë paskam sajuar paturpësisht, janë emra realë e të pandryshuar. Por kjo nuk është puna e lexuesit. Dhe, së fundmi, ta zemë se unë e shpika gjithë atë histori për të ndërtuar një argument që më shkonte për shtat ose që mendoja se duhej të sillej në fokus: kush më ndalon mua ta bëj këtë? Ku është imoraliteti në një akt të tillë? Mund të thuhej që, sipas jush, problemi që unë ngre në fakt nuk ekziston në Shqipëri ose në Ballkane. Kjo është e drejta juaj, por jo ideja se paskam sajuar historinë.

Ka një kategori të tretë lexuesish që shan duke të akuzuar si armik të popullit, atdheut dhe socializmës apo kapitalizmës! Këta janë njerëz që kanë bërë mbret një ideologji manipuluese, dhe janë kthyer në vegla qorre të saj. Këta “të godasin” po s’iu përmbajte asaj ideologjie, sepse e kanë bërë top mendjen paraprakisht se ajo që do thotë autori, është e djallëzuar dhe konspirative, përderisa nuk shkon përvarur ideologjisë mbret. Ky grup që shpesh shfaqet si patriot dhe vetësakrifikues për idealet e nëpërkëmbuara të nënës Shqipëri, ndihet i përndjekur dhe sheh armiq e tradhtarë në gjithë krahët, përfshirë autorin. Ai që nuk beson në tezën pellazge, është antishqiptar. Sipas tyre, unë që “kam mbiemër turk”, mbroj interesat e Turqisë, ose i shërbej imperializmit të ri turk, kam tradhtuar shqipen, Shqipërinë dhe Gjergj Fishtën, se jam shitur tek turkoshaku, shkjau apo Patrikana greke; ky grup të shan nga mbiemri, të shan se je grua, të bën biografinë e familjes dhe zbulon kështu rrënjët e së keqes që i cënon ideologjinë mbret. Kjo lloj akuze dëshmon paranojë dhe shtrembëron krejt qëllimin e pjesës që unë kam shkruar. Ka edhe një tjetër grup lexuesish që të shan: ata që lexojnë veç një rresht nga shkrimi, por dëshirën për protagonizëm e kanë shumërreshtashe. Ai rreshti që lexojnë, i lejon t’i japin dum përse duhet të të shajnë. Ka nja dy komente pas shkrimit tim që nuk e dinë fare se për çfarë diskutohet në shkrim, dhe që më janë vërsulur se dashkam ose të zëvendësoj fjalët e rrënjosura turke “që sinonime nuk mund të kenë” (këta edhe nuk dinë tamam kuptimin e fjalës ‘sinonim’), ose se preferokam fjalët turke ndaj atyre joturke. Ka pastaj edhe të tjerë që me bindje të rekomandojnë që duhet të kishe shkruar për diçka tjetër që ata kanë në mendje.

Por a ka në fakt vend për të komunikuar shëndetshëm e me respekt me lexuesit që nuk janë dakord me idetë e shkrimit? Pa dyshim që po! Mbi të gjitha, duhet të biem dakord që të mos biem dakord! Të mosqenët dakord, nuk na bën doemos armiq e të pasjellshëm, as të paaftë për të diskutuar. Pastaj, ai që shkruan, mëson nga publiku, kupton si të shkruajë më qartë, më bukur, si t’i radhisë argumentet më bindshëm, si të kërkojë më thellë për të vërtetën, mund edhe të ndryshojë perspektivë dhe të hapë gamën e ideve. Sepse, siç ka komente lexuesish që s’vlejnë, ashtu ka edhe shkrime që nuk vlejnë a shkrime që mund të përmirësohen. Por tri kushte janë themelore për lexuesin kritik që të jetë i drejtë ndaj shkruesit si dhe lexuesit civil: Së pari, duhet të lexojë shkrimin e plotë, nëse vendos ta komentojë atë; së dyti, të përtypë për pak kohë atë për të cilën shan autorin, duke marrë si të dhënë që, përgjithësisht, shkruesi e ka menduar pak më gjatë sesa lexuesi atë që ka thënë, e shpesh di më shumë sesa ai për sa flet; së treti, kur vazhdon të ndihet kundër shkrimit (jo kundër autorit), të kritikojë e diskutojë pa fyer e pa përdorur mekanizma meskinë. Sharjet ndaj autorit nuk e bëjnë më të keq shkrimin, dhe as më fatlum, të zgjuar e superior lexuesin. Kur zgjohemi, shohim se, në fakt, ishte e gjitha një ëndërr. Mos e prish atë ëndërr!

(Disa komente sharëse të cilave iu referova më lart, gjenden në linkun më poshtë. Por ato nuk janë aspak ajka e komunikimit tonë online. Ka edhe më keq.)

http://www.respublica.al/opinion/2011/11/10/zaman-derman-ballkan-mor-aman