Në Washington me Arshi Pipën, këtu e 20 vjet më parë…

Mjafton ky autograf i dikurshëm në një nga librat e tij për ta kujtuar, si shkak për t’iu rikthyer bisedës për vlerat që na vijnë, guximit qytetar, mendjemprehtësisë, zemërimit të duhur, kulturës përpajtuese, vullnetit, durimit, sakrificave etj., etj, që më pas të presim veprimin. Mbase i cytur nga koncepti i shkrimit, që sipas Derrida-s përbën një formë qëndrese dhe tërheqjeje, i lexova dhe një herë me zë të brendshëm fjalët e autografit: “… këtë libër të shkruar dhe plotësuar në mërgim”, “për kujtim të takimit në Washington, më 23 gusht 1994, përzemërsisht…” dhe firma poshtë emrit të shtypur në frontespic: “Arshi Pipa”, me shkronja të vogla.

Pra 20 vjet më parë, si sot… Por a ka rëndësi dita, mos do ta thoshim ndryshe të njëjtën gjë në ditë tjetër? Brenda një dite njerëzore janë të gjitha ditët, thoshte Borhes, por brenda një bisede njerëzore a janë të gjitha bisedat? Ikja dhe plotësimi dhe kujtimi dhe ne jemi ajo që kujtojmë, përcaktonte poeti Mario Luzi. 

Ja, Arshi Pipa bëhet vërtet shkak për të nëpërmendur emra të shquar botërorë, siç duket ata bashkohen dhe tek një i vetëm dhe një i vetëm janë të gjithë ata. Përgjegjësia njerëzore është universale dhe vetanake ndërkohë, me rëndësi të përditshme, por dhe epokale, madje dhe të përjetshme, kështu po mendoja dhe po lexoja ç’kisha shkruar për atë takim, atë ditë. Do më duhet të shtoj ndonjë apo të ndryshoj?

Profesor Arshi Pipa telefonoi se na priste në shtëpinë e tij atë paradite në Washington, ora 10.00. Meqenëse kishim dhe ca kohë, vendosëm të futeshim në librarinë pranë dhe pastaj të vazhdonim një shëtitje të shkurtër. Washingtoni, po mendoja, është qytet me fizionomi klasike europiane: s’ka qiellgërvishtëse, siç është përfytyrimi i shqiptarë vetë pa dalë për Amerikën, por sheh blerime kudo, rrugë të pastra e qetësi të bardhë. Mbase këtë ndjesi ta japin Shtëpia e Bardhë, Kapitoli, Bibliotekat e famshme të Kongresit, të gjitha të bardha. Një kryeqytet që ka shumë e shumë më tepër pemë, se… policë. Se na kishin thënë ndryshe. Ja, andej plantacioni i qershive, dhuratë e qeverisé japoneze… Dhe sa shumë ketra! Ketra qytetarë!… Ndalnin, na shikonin në sy, s’kishin frikë nga njerëzit, madje prisnin t’u jepje diçka për të ngrënë, biskota, shiteshin enkas dyqaneve, afroheshin, tundnin bishtin e madh e të bukur si të argjendtë, dilnin dhe në rrugë, vraponin poshtë veturave të ndalura, endeshin, ktheheshin pas, u ngjiteshin me vrull pemëve, një zot e di se ç’kërkonin.

Edhe ne tani po nxitonim. S’donim të bëheshim vonë për në shtëpinë e profesor Arshi Pipës, nën një diell që po më dukej i bardhë dhe ai.

Mbas trokitjeve tona të buta, portën na e hapi motra e moshuar e profesorit, ndërsa në krye të shkallëve të drunjta lart, në katin e dytë, na priste vetë Profesori, në këmbë, i drejtë, i gjatë dhe i hollë, me flokët e bardha, “të washingtonta”, por dhe si borë e largët e atdheut, që nuk shkrin kurrë. Vetullat çuditërisht të zeza, siç dukej një shenjë e përzishme nuk shkëputej për jetë nga fytyra fisnikërisht gjatoshe e tij. S’dita ta përcaktoj në e theksonin apo e zbusnin pamjen disi skeptike të asaj fytyre a i jepnin rini më shumë, bashkë me një pesimizëm të mençur, por gjithsesi me një përzemërsi të palodhur.

- E di emrin tënd, – më tha, kur u ulëm në kolltukët e thjeshtë, – je poet i ri dhe ke qenë në burg. Unë i jap rëndësi të qenit në burg.

Menjëherë i tregova ç’dija për “Librin e burgut” të tij, i botuar në Romë më 1959, i rroposur në fondin e zi të bibliotekës këtu, dënohej kush e kërkonte, përveç atyre që lejoheshin nga lart, ç’thuhej poshtë në burg për të. Kur autori qe arratisur, pikërisht ato sonete skëterrore kishin bërë rrugën e kundërt të autorit, po aq të rrezikshme, në mos më shumë, qenë futur fshehurazi në atdhe, përmes telave me gjemba. Kujtova sonetin për një të shtrirë në vig, që vdekja e shndërroi në arkivol lecke…

- Më ka ndodhur… me tim atë, – shpjegoi Profesori, – vdiq udhës në burg. – Edhe zëri i tij sikur zbardhte, i njëllojtë, me pak ngjirje… që ai ia vinte fajin torturave, – prandaj më del i tillë. – Me ftohje. Çimento qelish… – Në fisin tonë, – po tregonte profesori – s’kemi kënd me zë të tillë. Pastaj ne e çuam në spital, – qesh me ironi, zë shprishur.

Kë kishin çuar në spital, babain e vdekur apo zërin? – mendova i hutuar, por ndërhyra menjëherë:

- Ne e njohim këtë zë, që s’e prishi dot diktatura. – Dhe tregova librat e tij mbi tryezë, tek të cilët po hidhte autografe. Vërtet zëri i tij më magjepste, vinte i thellët si nga shpella të lagura, frynte dhe kishte marrë diçka oqeanike. Zëri është si e shkruara, duhet të rrëmojmë ajrin që të shpjegojmë shumëçka.

Ime shoqe shkrepi befas aparatin fotografik mbi ne. Me siguri do t’i jetë fanitur gjyshi i saj, të cilin dhe atë e burgosën në kënetën e Maliqit, ja, atje ku kishte qenë dhe Profesori, me siguri do të jenë njohur… mbi baltë, ku shpesh policia të rrëzuarit, ata që binin nga mundimi i madh dhe uria e madhe, i shkelte me këmbë. Hipnin me çizme mbi shpinën e njeriut të dënuar deri sa e zhysnin thellë e më thellë, në llumin e pafund, në kënetën e vdekja. Po gjyshi i saj mbeti gjallë, edhe atëherë kur i hodhën një bombë policët e një njeri tjetër kërceu, se e dinte copë buke e donte ta priste, por u bë copë-copë. Dhe prapë do ta arrestonin Dane Zdravën, gjithmonë, sepse kishte qenë biznesmeni i parë, ai kishte sjellë kinemanë e parë në qytetin e tij, në Berat, po ja, që ishte dhe me akademi në Itali, prenotonte sallat në Romë ku Musine Kokalari bënte takime kulturore, sillte centrale elektrike, autokombajna në tokat e tij dhe falte peliçe apo bënte pajën e të gjitha vajzave të miqve të tij dhe teksa e nxirrnin nga shtëpia të lidhur, me pranga përqafon për herë fundit mbesën e vogël, të sapo kthyer nga shkolla… e ajo tani fotografon bashkëvuajtësin e gjyshit,që me siguri do të jenë njohur bashkë, kanë folur teksa zërat u ngjireshin nga të ftohtit e lagësht… atje, në kënetën e vdekjes, kanë shpresuar… autori i soneteve të baltës së burgut pati fat pastaj, e kërkoi fatin, e bëri vetë… dhe ja tani bisedon me atë që është i shoqi i saj… edhe ai me poezi burgu gjithë errësirë ferri.

- Jam familje borgjeze, – vazhdonte të rrëfente profesor Pipa, – jo në kuptimin që e përdorin komunistët. Në familjen time janë marrë me gjyqësi të gjithë: gjykatës e avokatë ishin e mua m’u desh të bëja punë proletari, më të rëndë se proletarët. Po burgut i jap rëndësi, e quaj universitet…

- … të zi, – shtova unë. Pastaj ra fjala për Fransua Vinjonin, poetin rebel, vagabond, i burgosur, i dënuar me varje.

- E dua atë poet, – m’u duk sikur u rrëmbye Profesori, por gjithsesi i qetë, me qetësinë e mistershme që gjen në një tempull. – Me Vijonin shihet se jeta është tjetër gjë dhe tjetër poezia. Edhe krijimtaria e Kadaresë është kështu. Madje “Dasma” është roman disident… – tha dhe heshti gjatë. Nuk ndërhyra, doja ta dëgjoja.

Ashtu siç flitej, Arshi Pipa dukej që ishte njeri i prerë, i pakompromis, “madhërisht i pa mëshirshëm” me diktaturën, të cilën ai e sfidoi, jo vetëm si mërgimtar politik, por si poet dhe si mendimtar, mbi të gjitha. Profesori do të pohonte pa mëdyshje që Atdheu ynë është më mirë se dikur, tani që në pushtet janë demokratët, megjithë rezervat që mund të kihen. Diktatura e bunkertë u ça nga brishtësia e demokracisë. Në fund të fundit demokracia është edhe kritikë për të përmirësuar veten.

Dhe deshi të më tregojë përkthimet e tij nga klasikët e mëdhenj, Dante e Petrarka, Gëte… francezë, rusë e rumunë.

- I kam përkthyer, – po thoshte profesor Pipa – ca me toskërisht e ca me gegërisht, Po t’i jap, por mos i boto. I përgëzoj botimet kosovare që arritën të shkruhen në gjuhën letrare, megjithëse ata ishin për përdorimin e dy dialekteve, edhe unë. Janë pasuri, – këmbënguli.

- Edhe gjuha e përbashkët letrare është! – iu përgjigja.

- Erdhi shpejt- tha sërish.

Ndërsa pinim kafetë, unë u ngrita të shoh raftet e çuditshëm të librave. Të gjatë dhe bosh! Bo-o(h)-osh… Vetëm ca fjalorë, dorëshkrimet e fundit në një qoshe, ksomblat e librave të tjerë, vepra të mikut të tij Martin Camaj. Kaq! Dhe dhembje si e drunjtë. Ç’kishte vdekur aty?Ja, ca fotokopje të zmadhuara të letrave të cigareve, ku kishte shkruar dikur poezitë e burgut. Me ato ishte arratisur… Shkrimi, i imët, i vogël, i fshehur, si mornicat…

Se si dukeshin ashtu raftet, dramatikisht bosh… si arkivole. Sërë-sërë. Ku janë librat, desha të bërtas së brendshmi. Të gjithë bibliotekën, librat e të gjithë jetës, ia kishte dhuruar bibliotekës së qytetit të Shkodrës. Pa pritur testamentin, e zbatoi vetë qysh në gjallje.

Pse? – mendoja rrugës së kthimit. Ku e gjeti fuqinë të ndahet me librat e veta, qëllimin e jetës së tij? Ç’do të shpjegonte shkrimi, alfabeti dramatik i shqipes?

- Po merrem me filozofi tani, – më tha, kur e pyeta se ç’po shkruante.

Pra, ai kishte forca të tjera të bashkëjetonte me të pashmangshmen, me vdekjen e vet, pa librat në sfond. Se librat janë brenda njeriut. I merr me vdekjen apo i lë për të tjerët. Vdekja është formë tjetër e jetës…

Dhe pikërisht kur unë i tronditur po kundroja atë boshësi të drunjtë, bibliotekën e padukshme, të mërguarën, dëgjoja zërin e tij që kritikonte një seminar ortodoks në Amerikë të lobit grek. Pastaj folëm për eposin ballkanik. Ka një trill dhe turp, tha ai, për të vjedhur histori të të tjerëve. Zhvatim tokat dhe legjendat dhe trazojmë të vdekurit. Politizojmë miqësitë, por dhe sëmundjet. E nëse ne e kemi të marrë eposin, tha papritur, çfarë ka?Pse, i thashë. Jo se nuk është i bukur, tha, por sepse karakteristikë për vargjet tona tradicionalisht është përdorimi i tetë rrokshit, kurse eposi është njëmbëdhjetë rroksh, që e kanë sllavët e jugut.

Ku ta gjejmë shkrimin?Atëherë të marrim zërin që shkruan padukshëm në ajër?Gjeta rastin dhe po i thosha se shkrimtari jugosllav Ivo Andriq shkruan diku se Kënga e Gjergj Elez Alisë është shqiptare. Po, shqiptare është, – tha ftohtë Arshi Pipa. Po a është njëmbëdhjetë rroksh?- pyeta unë. Po, – tha përsëri dhe heshti. Në sy po vdisnin rafte librash, por jo kujtesa e tyre.

Po shikoja përsëri dedikimet në veprat që më dhuroi: “… poetit të ri dhe shokut të burgut…” Dhe mbiemrin tim nuk e kishte shkruar me “t”, por me “d” si Andrea Zhid, ku ta dish pse i ka ardhur ai ndër mend, lojërat serioze të shkrimit

Të gjithë jemi shokë burgjesh, secili ka burgun e vet, them tani i trishtuar. Edhe mosburgu vjen dhe bëhet burg i mëpastajmë për arsye të tjera…

Arshi Pipën do ta takoja dhe një herë tjetër në Tiranë, mbajti një leksion të shkëlqyer për Martin Camajn, që, sipas Profesorit, me poezinë e tij fillonte paqja në poezinë shqipe.

Dhe erdhi lajmi i zi nga Amerika se Arshi Pipa kishte vdekur dhe kishte kërkuar që hiri i tij të hidhej mbi detin Adriatik…Ashtu si librat që i largoi nga studioja e tij, edhe vdekjen e tij e shpërndau tej mbi ujëra, në zanafillën e jetës. Se toka e atdheut ziente dhe digjej, ishte viti i çmendur ’97, me libra të trembur dhe kallashnikovë gjithandej, që grinin mishin e qiellit me plumba.

Nuk kemi varr té Arshi Pipës, po veprën e tij, njohja e së cilës shtohet bashkë me rëndësinë. Pas Librit të Burgut, studimet për stalinizmin, për socrealizmin, konformizmin, për Migjenin, Montalen dhe Danten, Ditari i Motrës së vdekur, etj, etj. Aty tek shkrimi gjejmë sekrete dhe shpjegime të jetës. Po thonë që u arratis me dijeni të Sigurimit të shtetit, ata e nxorën?! Pse? Dhe pastaj mund të mos u ketë shërbyer, jo, jo, nuk u shërbeu atyre që burgosën dhe e lanë pa atdhe. Atdheun nuk ta merr dot kush, ai është brenda gjithkujt, është tek gjuha dhe gjaku. Tek shkrimi, i cili nuk na lejon të besojmë se Arshi Pipa mund të ketë qenë i dërguar. Mbase i përhapin këto ngaqë nuk duan t’ia ndajnë dënimin, një herë si i arratisur politik, tradhtar, armik, i ndaluar si emër dhe vepër dhe tani prapë hakmarrje  si të dërguar të Sigurimit të shtetit në SHBA, që t’i pakësojnë sa të jetë e mundur rëndësinë dhe vlerat, t’i vënë në dyshim stoicizmin intelektual dhe të mitizojnë diktaturën dhe inteligjencën e saj. Dhe kjo strategji jo vetëm me të. Të jetë kjo formë demokratike e përndjekjes ndaj atyre që përndoqën?Të hapen dosjet, të shihet ç’ka në to. Nëse nuk janë prekur…

Por për shkrimtarët shikoni shkrimin, atëherë dhe tani, dhe do të zbulohen fatet dhe fatkobet, emrat, qëndrimet dhe lavditë, të egrit, të rëndomtit dhe të konvertuarit. Koha pikon kohë.

"Mapo"