Në pritje të çmimit Nobel

Gjithmonë kam menduar se nxitjen e parë për të shkruar “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur” Kadare e ka pasur nga një vepër e një piktori rus që quhet Vereshҫagin. Në mendjen time kam përfytyruar sesi Kadare, student në Institutin Gorki në Moskë, në një nga vizitat e tij, apo ndoshta në vizitën e parë, në galerinë e famshme të arteve “Tretjakovskaja” ka ndaluar pak më gjatë para tablosë “Të mundurit” të Vereshҫaginit. Tablonë e zotëron një fushë e madhe, e mbushur me ushtarë të vrarë. Shumë ushtarë të vrarë. E në skaj janë një prift dhe një oficer, që kryejnë ceremoninë e panihidës, lutjes drejtuar zotit për të falur mëkatet e të gjorëve të mbetur në fushën e betejës. Fytyrat e tyre herë duken si pa shprehje, të mësuar me këtë ritual nderimi për të rënët, por kur i hedh shikimin pak më vonë, ngjan se kanë brenda një dhimbje të madhe.

Një prift dhe një oficer.

Këtë mendim ma ka përforcuar edhe fakti se është pikërisht profesoresha e historisë së pikturës në “Muzgun e perëndive të stepës”, ajo që i thotë Kadaresë se subjekti i tij, me një prift e një gjeneral të vdekur që udhëheqin një ushtri të gjallë, është shumë rrëqethës. Megjithëse  profesoresha e ngatërron pak subjektin, se është e kundërta. Dhe gjithnjë në mendjen time kam përfytyruar fluturimin e priftit dhe oficerit në një moment ngjizjeje, nga galeria e arteve në Moskë drejt një vendi ku vazhdimisht binte shi e ku mblidhnin eshtra.

Prifti dhe oficeri ishin të parët që vërtetuan mjeshtërinë e fjalës së shkrimtarit të ri. Patën sukses në të gjitha gjuhët evropiane. Madje, mendoj se po të mos e kishte humbur momentin, Akademia Suedeze mund ta kishte mbyllur që atëherë debatin që vazhdon edhe sot, sa herë afron momenti i dhënies së çmimeve Nobel në letërsi. Kadare ka dhjetëra vjet që mbetet kandidat i mundshëm, pa dashur as vetë të jetë një kandidat. Them po të mos e kish humbur momentin, se kjo Akademi shquhet për sende të tilla.

Sot pranohet se çmimi Nobel në letërsi është vlerësimi më i lartë dhe, gjë që është jo më pak e rëndësishme, pa asnjë tendenciozitet për arritjet në fushën e letërsisë. Shkrimtari që merr çmimin Nobel shfaqet para syve të miliona lexuesve si një talent i pashoq, gjeni ndoshta, e që qëndron më lart se sivëllezërit e tij, që nuk kanë arritur ta marrin këtë vlerësim kaq të lartë dhe të njohur në të gjithë botën. Vlerësim që shoqërohet edhe me një shumë të konsiderueshme parash, të lëna trashëgimi nga Alfred Nobel.

Meqë ra fjala, sa për të shërbyer si ndonjë shkreptimë nxitjeje për ndonjë vepër tjetër letrare, Nobelët si familje kanë jetuar në Shën Petërburg të Rusisë e janë marrë me prodhimin e tregtinë e eksplozivëve. Një kontratë të majme kanë patur për prodhimin e mjeteve shpërthyese për luftën e Krimesë (1853-1856). E meqë në luftën e Krimesë mes Perandorisë Ruse dhe asaj Otomane ka pasur edhe mjaft shqipo që luftonin në anën e Turqisë, nuk është çudi që shumë prej tyre të kenë vdekur pikërisht prej mjeteve shpërthyese të prodhuara prej Nobelit tonë të dashur. Kurse tani një shqipo tjetër, shkrimtar këtë radhë, kërkon të fitojë çmimin me emrin e Nobelit. Nuk di a ka pasur nizamë nga Gjirokastra në luftën e Krimesë...

Por, që në përzgjedhjen e parë të laureatit të këtij çmimi për letërsi, u hap një debat i madh nga vetë suedezët, që prisnin me të drejtë Lev Tolstoin të ishte fitues. Akademia nuk mendonte kështu, Tolstoi vdiq pak më vonë, dhe nuk e mori dot këtë çmim. Se çmimi u jepet vetëm të gjallëve.  Në përgjithësi, letërsia ruse u vlerësua me këtë ҫmim vetëm 32 vjet pas nisjes së dhënies së këtij ҫmimi, megjithëse vështirë të thuash se Rusia nuk ka pasur shkrimtarë e poetë të denjë. Mjafton të përmendim Ҫehovin, Korolenkon, Gorkin, Aleksandër Bllokun e shumë të tjerë. Laureati i parë rus ishte i mrekullueshmi Ivan Bunin, që kishte kohë që nuk jetonte më në Rusi.

Kështu, vit pas viti, çmimin nuk e merrnin Shervud Anderson, Bertold Breht, Pol Valeri, Tomas Ulf, Federiko Garsia Lorka, Xhejms Xhojs, Emil Zola, Henrik Ibsen, Franc Kafka, Jozef Konrad, Margaret Mitҫell, Robert Muzil, Marsel Prust, Rajner Maria Rilke, Frensis Skott Fitsxherald, Mark Tuein, Herbert Uells etj. 

Unë nuk e di cilat kanë qenë arsyet pse nuk u është dhënë ky çmim këtyre emrave, por mendoj se sot librat e shkrimtarëve të sipërpërmendur lexohen shumë më shumë se librat e mjaft prej laureatëve të atyre viteve.

Madje, u bë një farë tradite që nga tribuna e laureatëve shpesh të kritikoheshin ekspertët e Akademisë Suedeze për zgjedhjet që kishin bërë, kur vetë laureatët flisnin për vlerat e larta letrare të atyre që s’e kishin marrë këtë ҫmim. Për shembull, për të përmendur vetëm një rast të tillë, Josif Brodskij në vitin 1987, nga tribuna ku fliste pasi kishte marrë ҫmimin, thoshte se e ndjente veten aspak rehat aty ku ishte, jo për shkak se kujtonte kush kishte qenë në atë vend para tij, por sepse kujtonte ata që nuk kishin qenë në atë tribunë e që duhej të ishin, duke përmendur Osip Mandelshtamin, Marina Cvetajevën, Robert Frostin, Anna Ahmatovën, Uisten Odenin etj.

Zhan-Pol Sartri, megjithëse për motive të tjera, nuk pranoi ta merrte fare këtë ҫmim.

Nuk dua të besoj se Akademia ka standarde të ndryshme për trajtimin e kandidatëve të mundshëm. Për shembull, meqenëse Kadareja ka qenë anëtar i një Partie Komuniste të mos e konsiderojë atë për ҫmim Nobel, ndërkohë që fituesja e ҫmimit Nobel për vitin 2004, Elfrida Jelinek nga Austria, ka qenë anëtare e Partisë Komuniste të Austrisë nga 1974 deri në vitin 1991, ka dalë publikisht në mbështetje të Peter Handkes, që gjoja po persekutohej meqenëse vepra e tij “Arti i marrjes në pyetje” u refuzua nga Komedia Franceze për shkak se autori kish dalë publikisht në mbështetje të Sllobodan Millosheviҫit...  E plot bëma të tjera.

Elfrida Jelinek ka hyrë në Partinë Komuniste të Austrisë pikërisht në kohën kur Kadare do të shkruante e rishkruante veprën, dorëshkrimin e së cilës po e kërkon me gjyq nga bashkëshortja e Enver Hoxhës. Veprën, që për shumicën e “mohsave” shqiptarë, përbën arsyen pse ai nuk duhet ta marrë Nobelin.  Një vepër që ata e pretendojnë për komuniste, por ku, fjala vjen, vajza e një zyrtari të lartë komunist shkon në shtrat me një Mark nga klasat e përmbysura, ku rinia rri pasive në rrugën e Dibrës dhe nuk ka shumë qejf ta marrë stafetën në dorë, ku jepet qartë mekanizmi goditës në luftën për pushtet që nga shfaqja e fantazmës së Koҫi Xoxes së pushkatuar e deri në rënien e Liri Belishovës. Vepër të cilën Kadri Hazbiu e lexoi dyzet faqe dhe pështyu dyzet herë.  Vepër ku, meqë ra fjala, shfaqen pak edhe prifti me oficerin që përmendëm në fillim... po shumë pak, ama.

Nuk di të shpjegoj trillet shqiptare, kur pikërisht në prag të dhënies së ndonjë ҫmimi letrar, hidhet në veprim një makinë e madhe thashethemesh e thikash pas shpine. Kështu ka qenë edhe kur Kadare mori The Man Booker International Prize për vitin 2005, ku ndër më të ashprit kundërshtarë për t’ia dhënë ҫmimin Kadaresë ishin komentet e vetë shqiptarëve në faqen e internetit të këtij ҫmimi. Kështu edhe sot. Dhe logjika e trillit është në kufijtë e absurdit, të krijimit të një vepre tjetër letrare ndoshta,  Kadare “është një shkrimtar i madh, por një njeri i vogël”. Vlerësuesit e cilësive njerëzore tek shkrimtarët e mëdhenj  kushedi ç’do të bënin kundër Lermontovit, ndjesë pastë, që ka qenë një mistrec e grindavec, që tallej e fyente kë t’i dilte përpara, e që si  rezultat i kësaj sjelljeje u ftua në duel, ku dhe u vra. Por e gjithë bota letrare e vajton edhe sot e gjithnjë do ta vajtojë vdekjen e Lermontovit, këtij “shkrimtari të madh, por grindavec”. Sidoqoftë, kjo s’ka shumë rëndësi.

Ndonjëherë më duket se arsyeja kryesore për prestigjin e lartë të ҫmimit Nobel nuk është aspak objektiviteti dhe vlerat e zgjedhjeve të Akademisë suedeze, por madhësia e vlerësimit monetar që jep ky ҫmim. Që nuk e kanë ҫmime të tjera letrare.

Për këtë arsye, unë nuk pres që Akademia suedeze të vlerësojë këtë vit me ҫmimin Nobel shkrimtarin Ismail Kadare për shkaqe letrare. Do doja me gjithë shpirt, që për shkaqe jo letrare, për shkaqe politike a zoti e di çfarë (për shembull le të kujtojnë se ne këtë vit kujtojmë 100 vjetorin e ngritjes së flamurit në Vlorë), ai ta merrte këtë ҫmim, dhe sidomos shpërblimin financiar të këtij ҫmimi.

Qoftë dhe për arsyen e vetme se ai deri në 1990 nuk ka marrë asnjë honorar për botimin e veprës së tij jashtë vendit, honorarë që i merrte të gjitha shteti shqiptar.