Historiani Kaser: "Si reagoi Ramiz Alia ndaj shkrimit të Ylli Popës në 1990"

Historiani austriak, Karl Kaser, mbërriti në Shqipëri në vitin 1987, kur vendet e Lindjes komuniste po tronditeshin nga revolucionet. Me gjithë shikimin e parë kur u përball me varfërinë e skajshme të “vendit të vetëm ateist dhe socialist në botë”, ai u kthye sërish e sërish në Shqipëri. Duket se kishte diçka magnetike edhe në këtë vend, që dukej si të ishte në një planet tjetër. Nga viti 1987, në 1988, deri në 1992-shin ai pati mundësinë të shikonte ndryshimet graduale në sistem, por edhe në mentalitetin shqiptar. Çfarë ndodhte në kapërcyellin e dy sistemeve në Shqipëri. Gjithçka ai e ka hedhur në ditar, të titulluar “Shqipëria njëzet vite më parë – kujtimet e një historiani austriak”. Kujtimet e pedagogut të Universitetit të Vjenës janë përfshirë në botimin më të fundit të Qendrës së Studimeve Albanologjike “Shqipëri-Austri: Reflektim historiografik”. Si e shihte ai ndryshimin e sistemeve në Shqipëri, sa gjasa kishte që të derdhej gjak si në Rumani, turmat e të rinjve që kërkonin të iknin dhe i luteshin t’u rregullonte një vizë… Në kujtimet e historianit, edhe buja që bëri artikulli i akademikut Ylli Popa në gazetën “Zëri i Popullit”. Si reagoi Ramiz Alia dhe si nisi “Pranvera shqiptare”.                                                        a.m.

1 deri në 19 shtator 1988
Mbërrij përsëri në Shqipëri. Kësaj radhe më vendosin në Hotel Dajti, një përmirësim i dukshëm nga Hotel Tirana. Sidoqoftë, policia sekrete është shumë më e pranishme këtu. Në fakt, ata nuk janë të aftë ta kamuflojnë praninë e tyre siç duhet. E di që më mbajnë nën vëzhgim, po kujt i plasi! Ndërtimi i mauzoleut Enver Hoxha ka filluar. Një ndërtesë e madhe. Kjo kërkon shumë para, jashtëzakonisht shumë, për një vend të varfër.

***
25 maj, 19-6
qershor 1989
Ekskursion me mbi 40 studentë nga Universiteti i Gracit. Udhëtimi organizohet nga AlbTurizmi. Programi i udhëtimit është ai i zakonshmi: Të vizitojmë atraksionet më të mira të Shqipërisë. Nuk ka shenja për ndonjë revoltë politike, edhe pse Polonia dhe Hungaria tashmë kanë sisteme shumëpartiake. Duket se Shqipëria nuk është trazuar nga këto zhvillime. Shoqëruesi ynë është i sjellshëm dhe përputhet plotësisht me vijën ideologjike të Partisë. Nuk e ndërron kurrë këmishën prej najloni blu për 11 ditë rresht. Në Tiranë, papritur, një nga studentët pëson infarkt në zemër. Është pothuajse mesnatë. Marrim një taksi për në spital. Një makth i vërtetë. Pas diagnostikimit, doktori do t’i bëjë një gjilpërë me një shiringë, agen e së cilës nuk ka pikë dyshimi që e ka përdorur më parë. Sapo e sheh një gjë të tillë, studenti preferon të hidhet nga krevati dhe ta marrë veten pa ndihmën e gjilpërës.
(Ekskursioni pati pasoja afatgjata. Tre nga studentët e mi vendosën të studionin gjuhën shqipe dhe të specializoheshin në historinë dhe kulturën shqiptare: Kurt Gostentchnigg, i cili ka dhënë mësim gjermanishten në Universitetin e Shkodrës për vite me radhë; Robert Pichler, i cili po përfundon tezën e doktoraturës mbi migrimin shqiptar nga Maqedonia dhe Hubert Neuwirth, i cili punoi në fushën e zhvillimit në Maqedoni dhe Shqipëri për qeverinë austriake për shumë vite. Të tre ata mbrojtën doktoratura me tematikë shqiptare).

Pranverë 1990

Situata politike ka filluar të ziejë. “Zëri i Popullit” publikon një artikull nga dr. Ylli Popa, një mjek i mirënjohur dhe aktivist partie, në dy pjesë. Artikulli titullohet “40 vite të humbura”. Shumë prej lexuesve tronditen, të tjerë shtangen. Ka edhe nga ata që e kanë pritur me këmbëngulje një sinjal të tillë, pas revolucioneve në vendet e tjera socialiste. Autori formulon mendime që do ta kishin rrasur në burg deri në fund të ditëve vetëm pak javë më parë. Madje, edhe një deklaratë zyrtare si “S’ka asgjë për të blerë”, mund të jetë arsye e mjaftueshme për shtatë vite burgim. Popa formulon një kritikë thelbësore ndaj partisë dhe zhvillimeve politike gjatë katër dekadave të fundit. Rruga politike e ndjekur deri më tani ka qenë plotësisht e gabuar, situata katastrofike në ekonomi është prova më e mirë. Në mënyrë që të shpëtojmë Shqipërinë, një rishikim kokë e këmbë është i nevojshëm. Sistemi politik dhe institucionet e jetës publike duhet të demokratizohen.
Këtu nuk mund të bëhej fjalë për një gabim. Me sa dihet, Popa ka marrëdhënie të ngushta me Ramiz Alinë. Zor të mendohet se këta dy artikuj janë një shfaqje e rastësishme. Pas disa javësh, mjegulla davaritet: Partia nis një reformë të përgjithshme në të vetmin “vend aktualisht socialist në botë”. “Pranvera shqiptare” ka filluar. Për shumë njerëz, ky është një hap i papritur i partisë, meqë ende nuk ekziston një lëvizje masive opozitare e organizuar, e cila do të shtyjë Partinë të vepronte. Sidoqoftë, situata duket e qartë: Pavarësisht deklaratave zyrtare (Shqipëria është ndryshe, etj.), partia duhet t’u paraprijë pasojave të revolucioneve në Europën Lindore e sidomos atij të dhunshëm në Rumani, në dhjetor 1989. Popullsia është informuar mbi zhvillimet në Rumani nëpërmjet televizionit. Është e qartë se elita partiake i trembet një reagimi të ngjashëm spontan në Shqipëri; revolta politike ka shumë gjasa të shkaktojë të njëjtat rezultate gjakderdhëse si në Rumani, për shkak të mungesës së kulturës politike (një arritje e Partisë kjo). Arsyeja e dytë është kolapsi akut i ekonomisë dhe varfëria në rritje e një populli gjithmonë të varfër, diçka akoma më e qartë për një të huaj. Situata në zonat rurale është veçanërisht dëshpëruese. Në një vend, ku mbijetesa e shumicës mbështetet në bujqësi, mungesa e bukës bëhet pjesë e kufizimeve të përditshme. Prodhimi industrial vazhdon të bjerë.

Shtator 1990
Ramiz Alia, si udhëheqës i parë i Partisë së Punës dhe president i vendit, viziton një vend perëndimor, Amerikën. Është e qartë se po lyp mbështetje financiare. Slogani “Pa eksport nuk ka import”, të cilin e gjen kudo në Shqipëri, tashmë ka shfaqur pasojat e tij katastrofike, sidomos te gjenerata e re. Edhe pse diçka zyrtarisht diçka e ndaluar deri kohët e fundit, të gjithë kanë pasur mundësi të shikojnë televizionet italiane me të gjithë shkëlqimin dhe luksin aq shumë të dëshiruar që ato ofrojnë. Në krahasim me to, tregu shqiptar mund të ofrojë vetëm zero ose minus zero.
Me mijëra të rinj po përpiqen të ikin nga vendi. Me sa di unë, Ambasada turke është e vetmja që ofron viza për shqiptarët. Dhe shumë të rinj marrin viza turke, sepse kujtojnë se dhe ky është një vend i pasur; shumica kthehen pas të zhgënjyer.
Gjatë “Pranverës shqiptare” shqiptarët nuk u ndaluan më të flisnin me të huajt. Ky përbënte një zbulim të ri për të dyja palët. Ndërsa çapitem rrugëve të Tiranës, më afrohen shumë të rinj shqiptarë, të cilët më flasin anglisht dhe, me raste, gjermanisht. Kam përshtypjen se shumica e tyre dëshirojnë të testojnë aftësitë e tyre në gjuhë të huaja. Patjetër që pothuajse të gjithë më kërkojnë t’i mbështes për një vizë në Austri. Rinia shqiptare, të paktën në Tiranë, është shkëputur përfundimisht nga e kaluara komuniste. Kjo shkëputje është pabesueshmërisht e drejtpërdrejtë dhe radikale. Nuk është e nevojshme t’i pyes se ç’mendojnë për sistemin politik. Ata flasin vetë për këtë çështje; dhe pothuajse të gjithë thonë të njëjtën gjë. Interesant është fakti se ata nuk shfaqin kurrfarë interesi të ndryshojnë sistemin politik; ata duan vetëm t’ia mbajnë drejt Perëndimit dhe të bëhen pjesë e konsumerizimit të tij. Disa prej tyre sugjerojnë një diktator të tipit Hitler (sepse ai e bëri të pasur Gjermaninë!); të tjerët do t’i rrasnin me gjithë qejf politikanët në ferr. Përse nuk na japin liri? Përse duhet të jemi kaq të varfër, ndërkohë që fëmijët e Hoxhës kanë shtëpi luksoze në të gjithë botën? Të gjithë ata me të cilët flas, kanë gjykime negative mbi katër dekadat e fundit. Ata nuk kujtojnë as edhe një arritje pozitive të politikave të partisë. Duket se kohët e mira patën firuar pikërisht me ardhjen e të ashtuquajturit çlirim.
Rinia shqiptare nuk është aktive politikisht. Ky pasivitet  politik përbën dhe barrierën kryesore për krijimin e një opozite politike apo të një kulture opozitare. Për shkak të patriarkës politike të partisë gjatë këtyre katër dekadave, reformimi i sistemit politik është i mundshëm vetëm nga lart-poshtë. Problemi është se turmat nuk janë më të interesuara për reforma. Mendoj se, nëse reforma nga lart-poshtë do të jetë e suksesshme, shoqëria shqiptare dhe PPSH do të përballen me një periudhë të vështirë tranzicioni.
Për më tepër, kanë ndodhur gjëra të tjera që s’mund të imagjinoheshin gjysmë viti më parë. Në afërsi të stacionit të trenit në Tiranë është hapur një lokal privat, aspak tërheqës. Patjetër që unë dhe një miku im nuk mund të rrimë pa shijuar ndjesinë e re të pronësisë private shqiptare. Cilësia e rakisë së rrushit është modeste, për të mos u treguar të pasjellshëm, dhe me kaq e mbyll aktivitetin tim për sot.
Ndodh diçka tjetër interesante: një problem sigurie gjithmonë e më i rëndë. Kur kthehem në Hotel Tirana, natën e fundit përpara se të largohem, lobi është mbushur me vendalinj, shumica nga fshati, dhe të gjithë fillojnë të më kërkojnë favore. Ia dal më në fund të mbërrij në dhomë, vetëm për të zbuluar se më kanë fluturuar dy palë pantallona.

Qershor 1991

Ndërkohë, Enver Hoxha është detyruar të braktisë vendin e tij të përjetshëm në sheshin “Skënderbej”; po kështu edhe Stalini; një grevë kombëtare sapo ka përfunduar; kryeministri Fatos Nano ka dhënë dorëheqjen dhe i ka lënë radhën Ylli Bufit, ish-ministri i Provizioneve. Ai ka formuar një qeveri koalicioni, e përbërë nga PPSH dhe katër parti opozitare. PPSH do të riemërtohet “Partia Socialiste” dhe do të reformohet. Sistemi ekonomik ka pësuar kolaps. Një nga arsyet e jashtme është shpërbërja e CONECON-it, i cili ishte partneri tregtar kryesor i Shqipërisë. Furnizimi i popullatës me mallra bazë nuk është më i garantuar. Njerëzit kanë filluar të braktisin vendin, shumica drejt Italisë dhe Greqisë. Pritet një eksod në masë. Duket se hyrja e ekonomisë së tregut është e pashmangshme, por do të ketë efektin e një dushi të ftohtë. Cilat do të jenë pasojat? E vështirtë të imagjinohen. E sigurt është se pjesa tjetër e sistemit të sigurisë sociale do të shpërbëhet; çmimet do të ngrihen; praktikisht e gjithë industria do të mbyllet; papunësia do të fryhet në masë etj., etj., për të mos përmendur degjenerimin e rendit publik.
Të gjitha partitë opozitare mbështesin ndryshime të shpejta drejt ekonomisë së tregut të lirë, me përjashtim të PPSH, e cila kërkon një tranzicion të ngadaltë dhe ruajtjen e kontrollit të shtetit mbi një pjesë të mirë të ekonomisë. Shqipëria nuk është ajo e një viti më parë. Kolapsi i sistemit ekonomik ka rezultuar në braktisjen e dogmave të konsideruara deri para pak kohësh si të përjetshme.
“Shteti i parë ateist në botë” dhe “i vetmi shtet socialist ekzistues” i përkasin historisë. Periudha e eksperimenteve ideologjike të këtij lloji ka përfunduar pa kthim mbas. Në kohë, Shqipëria do të bëhet një vend i zakonshëm europian. Shumë shqiptarë besojnë se është e lehtë të arrihet një gjë e tillë. Ata besojnë gjithashtu se prezantimi i mekanizmave kapitaliste pa dyshim që do t’i bëjë ata të pasur. Ata presin që varfëria të marrë fund dhe fillimin së shpejti të një ere të re begatie. Po ç’lidhje ka ekonomia e tregut të lirë me begatinë?

Gusht-shtator 1992
Hera e parë me makinën time në Shqipëri. Në tragetin Bari-Vlorë. Që në Bari bëhet e qartë se ka disa tregtarë që po u shesin makina ose mercedesa të vjetër më saktësisht (ndoshta bashkë me patentat e makinës) punëtorëve emigrantë shqiptarë, të cilët bashkohen me ne në traget. Zbarkimi në Vlorë është interesant. Jo të gjithë shoferët janë të aftë të zbresin me makinë nga trageti në port. Rruga nga Vlora në Tiranë është në gjendje të mjeruar. Rritja masive e numrit të makinave, nga zero në disa mijëra, ka pasur pasojat e saj. Tirana ka ndryshuar rrënjësisht. Një nga vendet më të qeta në planet është kthyer në një qytet të zhurmshëm dhe të pisët. Më përpara një zonë këmbësorësh, tashmë këmbësorët janë flakur pas mureve anës rrugëve. Sheshi “Skënderbej” është një kaos i vërtetë. Mercedesi është mbreti i ri i rrugëve. Të kesh një makinë, nuk është gjithmonë një avantazh në Tiranë apo në qytetet e tjera shqiptare. Meqë është e rrezikshme të parkosh dhe ta lësh vetëm makinën për më shumë se 5 minuta, një biznes i ri ka lindur: parkingje makinash të ruajtura 24 orë nga roje të armatosura me kallashnikovë. Jam i lumtur të paguaj detyrimin modest për këtë shërbim.
Uji, po ashtu si elektriciteti, janë diçka e rrallë. Mikpritësit tanë duhet të çohen në katër të mëngjesit për të mbledhur racionin e përditshëm të ujit.
Njerëzit po përpiqen të përshtaten me ekonominë e tregut, edhe pse jo gjithmonë në mënyrën e duhur. Një histori e shkurtër mund të shpjegojë atë që dua të them: ka shumë nga të ashtuquajturat kioska “kinkaleri”, të cilat janë vendosur rrugëve. Ato shesin çikërrima, gjithçka që mund të konsiderohet e vogël. Mes tyre gjejmë edhe birrën. Është thuajse mesditë dhe duam të pimë një birrë. Një nga kioskat “kinkaleri” shet birrë. “Çfarë birre dëshironi, zotëri?”, “Çfarë shërbeni?”, “Çfarë të dëshironi-çeke, austriake, italiane..”. “Një Budweiser, të lutem”. Shitësi nxjerr një shishe pa etiketë nga frigoriferi dhe kërkon një etiketë Budweiser-i në anën tjetër të kioskës. E gjen atë dhe e ngjit në shishen e zhveshur të birrës. “Urdhëroni, ju lutem Budweiser-in tuaj”.
Qyteti fillon të rritet, i papërmbajtur, pa kurrfarë kontrolli.

Panorama