Bashkim Shehu: Rotacioni, shans për shtetin e së drejtës

Publicisti i njohur e ndan prej vitesh jetën e tij mes Shqipërisë dhe Spanjës. I ndodhur me pushime në Tiranë, ai komenton zhvillimet më të fundit në vend, si dhe figurat kryesore të politikës shqiptare. “Nuk besoj se ato që mund të quhen tradita kulturore të shqiptarëve përbëjnë pengesë për të realizuar aspiratën e integrimit europian. Traditat politike të Shqipërisë, po, ato përbëjnë pengesë, veçse jo një fatalitet”

Zoti Shehu, sapo jeni kthyer në Barcelonë, pas një udhëtimi të gjatë veror në Shqipëri. Çfarë përshtypje ju la Shqipëria e kësaj vere?

Ashtu si çdo herë tjetër, edhe këtë vit përshtypja ime ishte ajo e një dinamizmi kaotik, apo e një dinamizmi nëpërmjet kaosit. Një gjë e tillë mund të shpjegohet, nga njëra anë, me mungesën e shtetit, në një kuptim të ndryshëm nga ai i autoritetit shtrëngues, dhe, nga ana tjetër, mund të shpjegohet me njëfarë atomizimi të vetë shoqërisë, në kuptimin se njerëzit përpiqen të çalltisin veç e veç duke harruar se kanë raporte të shumëfishta ndërvarësie me të tjerët, se po nuk qenë mirë të tjerët, as ti nuk do jesh mirë në fund të fundit. Pra, përshtypja ime është se në këtë shoqëri ka energji të jashtëzakonshme dhe shpirt iniciative private, po nuk ka vetëdijen e duhur se është shoqëri. Me sa duket, ky është Njeriu i Ri i komunizmit në kapitalizëm.

 Përtej sezonit veror, si i përjetoni në përgjithësi ngjarjet në atdheun tuaj? Si përthyhet tek një intelektual që jeton prej shumë vitesh larg, pazari politik që konsumohet në Tiranën e largët?

Vërtet, atdheu im është Shqipëria, po duhet të them njëkohësisht se tashmë si qytetar ndihem më i lidhur me vendin ku jetoj prej gjashtëmbëdhjetë vjetësh. Orientohem gjithsesi më lehtë në zhvillimet e këtushme, ndërsa ngjarjet politike në Shqipëri i përjetoj si përherë e më të largëta, sado që e kam shqetësimin për sa ndodh në Shqipëri. Vitet e para të mërgimit, bashkëpunoja kur e kur me shtypin e Tiranës duke shkruar artikuj opinioni. Me kalimin e kohës, kjo u bë e pamundur, sepse largësia ka bërë që politikën shqiptare ta kuptoj përherë e më pak. Dhe aq më pak atë që ju quani pazar politik. Jam përpjekur t’i ndjek ngjarjet nëpërmjet versioneve online të gazetave, po gjuhën e politikës shqiptare gazetat s’ma përkthejnë dot. Është një përkthim që kërkon biseda të gjata me njerëzit dhe ripërtypje të ngadaltë mendore të këtyre bisedave. Kjo është edhe një nga arsyet pse e kam rralluar shumë leximin e shtypit të Tiranës, duke e kufizuar në ngjarje veçanërisht të rëndësishme, si 21 janari, ose zgjedhjet, ose greva e urisë e ish-të burgosurve politikë, me vetëflijimin e Lirak Bejkos.

Meqë jemi tek politika, cili është opinioni juaj për evenimentet e gjysmës së parë të vitit në vazhdim? Siç e dini, shqiptarët vendosën për të pasur një rotacion të pushtetit, të dytin rotacion paqësor në dy dekadat e fundit.

Mendoj se rotacioni paqësor ndodhi thjesht ngaqë diferenca midis palëve ishte aq e madhe sa pala pushtetmbajtëse nuk mund të bënte manipulime. Madje, pushteti i kësaj pale ishte aq i kalbur sa nuk qe në gjendje të ruante as votat e veta se mos ia vidhte opozita, siç ndodhi në Lezhë. Prandaj, ky lloj rotacioni nuk përbën kalimin e ndonjë prove nga klasa politike. Ndërkaq, mendoj se, pavarësisht se si do të sillen fitimtarët e radhës, është një ngjarje shumë pozitive, për një varg arsyesh, si për shembull ngase mbajtja e pushtetit për një kohë të gjatë përfton shkëputje nga realiteti dhe, rrjedhimisht, iluzione ngaherë e më të rrezikshme te pushtetmbajtësit. Dhe do të shtoja se, në rastin konkret, institucione të tilla si Presidenca e Republikës, organet e drejtësisë apo shërbimet sekrete kishin humbur pavarësinë nga ekzekutivi i zotit Berisha, ndërsa me ndërrimin e ekzekutivit rivendoset njëfarë ekuilibri në saje të ndarjes së pushteteve, çka në vetvete përbën një shans për shtetin e së drejtës.

 Cili është raporti juaj me debatin e vjetër rreth përkatësisë së shqiptarëve në Lindje, në Perëndim, apo diku në përthyerjen e këtyre dy botëve? Sa me vend është një debat i tillë, kur e konsideron problemin në rrafsh historik?

Ideja e ndarjes Lindje-Perëndim është shumë e turbullt dhe, prandaj, është një ide mistifikuese. Ndarjes së qartë dhe krejt reale që u krijua nga Lufta e Ftohtë, midis botës së lirë euroatlantike dhe botës komuniste, i mbivendoset një dualitet me konotacione historiko-kulturore që janë më së shumti pjellë e imagjinatës apo e paragjykimeve dhe ku e ashtuquajtura Lindje, ose Orienti, herë përfshin edhe vendet arabe, herë gjithë vendet myslimane, herë shtrihet nga Mesdheu deri në Pacifik, nga Maroku në Japoni. Është një klishe e mykur, e zhvleftësuar prej kohësh nga shkencat sociale dhe tashmë nuk merret seriozisht prej tyre. Përkatësinë e shqiptarëve e shoh si një çështje të tjetërllojtë: si përkatësi politike, që përcaktohet nga vullneti politik i shqiptarëve, dhe jo si çështje e traditave kulturore. Dhe ky vullnet politik shprehet pa mëdyshje në favor të integrimit europian dhe euroatlantik. Nuk është aspak një utopi, madje është pjesërisht realitet. Shqipëria është anëtare e NATO-s dhe e një sërë organizatave europiane, ndërsa anëtarësia në Bashkimin Europian do të vonojë ca, po tashmë edhe zotërinjtë e Brukselit e shohin Shqipërinë jo thjesht si kandidate, po si një anëtare të mundshme në një të ardhme jo të largët. E ritheksoj: përkatësia e një populli përcaktohet nga vullneti i tij politik. Dhe nuk besoj se ato që mund të quhen tradita kulturore të shqiptarëve përbëjnë pengesë për të realizuar aspiratën e integrimit europian. Traditat politike të Shqipërisë, po, ato përbëjnë pengesë, veçse jo një fatalitet.

 Shpesh mediat e huaja, por jo vetëm ato, shprehin skepticizëm rreth pjekurisë së shqiptarëve, për të pasur një sistem real demokratik. Sa e ndani edhe ju këtë skepticizëm? Sa përkon ai me dinamikën e zhvillimeve në 22 vjetët pas rënies së komunizmit?

Po, ka një përkim, po vetëm përkim, pra jo një lidhje shkakësore të domosdoshme ndërmjet një realiteti, siç është ai i vështirësive të tranzicionit post-komunist në Shqipëri, dhe një shkaku gjithsesi hipotetik me të cilit pretendohet se jepet shpjegimi i kësaj gjendjeje reale. Për mendimin tim, problemi qëndron gjetiu: qëndron tek ata që pretendojnë se e kanë gjetur shkakun te diçka që e konsiderojnë papjekuri të shqiptarëve. Nëse e gjykon si të papjekur një komunitet njerëzor, pra nëse e gjykon si infantil, atëherë i ke dhënë vetes atribute superioriteti, në mos edhe prerogativa sundimi. Racizmi kulturor nuk është ndonjë gjë më tepër se kaq. Dhe, nëse ka edhe shqiptarë që e kanë bërë të tyren këtë ide duke pandehur se po tregohen “të pjekur”, kjo do të thotë se atyre si individë u mungon kultura demokratike. Dhe, dashur padashur, përligjin çdo prirje autoritariste. Kësisoj, pikërisht “pjekuria” e tyre sjell një ndihmesë në kah të kundërt me shanset e demokracisë në Shqipëri. Por në çdo vend ka njerëz që u pëlqen të bëjnë të tyren ndonjë ide vetëposhtëruese, duke u gënjyer se kështu ngrihen në lartësinë e poshtëruesve, të “të pjekurve” në këtë rast. Popujt nuk ndahen në të pjekur e të papjekur, ndonëse herë-herë një shoqëri e tërë, apo sektorë të gjerë të një shoqërie, mund të pushtohen nga marrëzia kolektive, si papritur, madje edhe ato shoqëri që deri atë çast mbaheshin si nga “më të pjekurat”, dhe ndoshta pikërisht pse e mbanin veten ashtu. Shpjegimi i vështirësive të tranzicionit shqiptar duhet të jetë punë e ndërlikuar, dhe mendoj se nuk mund të shpjegohet nëpërmjet reduksionizmit, me një shkak të vetëm, e aq më pak me një kategorizim të tillë bosh si “pjekuria”, kategorizim që nuk përmban gjë tjetër veçse racizmin kulturor të atyre që e përdorin.

Raporti ynë me historinë vijon të jetë diku traumatik, diku nostalgjik, diku manipulativ e diku hileqar e hipokrit. A nuk është dëshpërues ky realitet, ndërkohë që presupozohej se një shoqëri demokratike s’duhej të kishte parimisht frikë nga e shkuara?

Problemi i ndarjes nga e kaluara diktatoriale përbën pikërisht një prej shkaqeve ose faktorëve që e kanë vështirësuar tranzicionin shqiptar. Në raportin tonë me të kaluarën, janë të gjitha këto që thoni ju, por kjo më duket e kuptueshme, dhe Shqipëria, edhe në këtë aspekt, nuk është një rast unikal. Ndarja nga e kaluara duket se është një proces shumë i gjatë, siç e dëshmon edhe përvoja e vendeve të tjera, madje edhe në demokraci ku e ku më të avancuara. Le të marrim rastin gjerman. Edhe pse u bë gjyqi i Nurenbergut, problemi mbeti një plagë e hapur dekada me radhë, madje në njëfarë kuptimi vazhdon të jetë e hapur. Mbas denazifikimit që organizuan amerikanët në Gjermaninë Perëndimore dhe që dështoi ngase gjermanët nuk donin të dëgjonin për krimet e së kaluarës së tyre të afërt, ose më mirë kishin njëfarë nostalgjie për këtë të kaluar, u desh të rridhnin njëzet e ca vjet deri sa brezi i bijve e prishi tabunë, e theu heshtjen dhe kërkoi të dinte ç’kishte bërë në të vërtetë brezi i prindërve. Jemi në fundvitet ’60, në kohën e lëvizjeve të mëdha studentore, që sollën ndryshime të rëndësishme në Perëndim, dhe ndër të tjera kjo ishte luftë brezash, dhe në Republikën Federale Gjermane përfshinte edhe përgjegjësitë e prindërve të këtyre studentëve për tmerret e nazizmit. Në Shqipëri nuk ka gjasa për ndonjë fenomen të ngjashëm, sepse atyre që janë sot në moshë të re nuk u intereson ç’ka ndodhur. Të paktën kjo është përshtypja ime. Dhe, sado paradoksale të tingëllojë kjo që po them, pikërisht moskokëçarja për tmerret e së kaluarës sonë të afërt bën që edhe brezi i ri të mos jetë i çliruar nga e kaluara, e cila e robëron tinëz, e lidh me njëmijë fije të padukshme që enden çdo ditë nga fjalët dhe gjestet dhe heshtjet e brezit të prindërve dhe atij të gjyshërve, që janë brezat e Njeriut të Ri. Fjalë dhe gjeste të cilave u shkojnë epitetet që sapo përdorët ju: pra, herë traumatike, herë nostalgjike, herë manipulative, herë hipokrite. Ose të gjitha këto së bashku. Ndërsa heshtjet shërbejnë si nënvizime fjalësh të tilla. Të rinjtë mund të mos i dëgjojnë fjalët, mund të mos i vënë re gjestet dhe heshtjet, por këto kanë rolin e tyre në plazmimin e një ekosistemi shpirtëror të kontaminuar në të cilin, duan apo s´duan, jetojnë. Po të interesoheshin më shumë për të kaluarën, s´do ishim këtu ku jemi, shoqëria do kishte ndryshuar më shumë në aspektin e atyre vlerave që nuk maten me anë të parasë, dhe atavizmat e dhunës diktatoriale, jo vetëm si abuzim pushteti, po edhe në format e ndryshme të agresivitetit në jetën e përditshme, të agresivitetit fizik, verbal ose ekonomik, do ta kishin gjithsesi më të vështirë të rishfaqeshin. Këtë verë takova në Tiranë një studiuese të huaj të psikologjisë sociale. Më tregoi se kishte pasur një baba shumë të dhunshëm dhe të gjithë fëmijët e tij qenë bërë shumë agresivë ndaj njëri-tjetrit, fshehurazi të atit, sigurisht. Dikur, ajo mendoi se burimi i këtij agresiviteti ishte dhuna atërore dhe se, ngaqë kishin frikë të përballeshin me të, fëmijët ia shkarkonin agresivitetin e vet njëri-tjetrit. Ua shpjegoi këtë vëllezërve dhe motrave, dhe nga ai çast gjërat midis tyre zunë të ndryshonin. S’do të kishin ndryshuar nëse ata nuk do të ishin përballur me të vërtetën. “Në njëfarë kuptimi, familja juaj paska qenë Shqipëria në miniaturë”, i thashë. “Prandaj kam ardhur në Shqipëri”, ma ktheu, “për të folur me studentët që të njohin të kaluarën e këtij vendi. Vetëm kështu mund të shkëputen prej saj”. Në të kaluarën, njerëzit e ndrydhnin agresivitetin, që ishte monopol i pushtetit diktatorial, por tani që diktatura nuk është më, ia shkarkojmë njëri-tjetrin agresivitetin e akumuluar. Ky është Njeriu i Ri, ende i pranishëm në shoqërinë shqiptare… Në Gjermani, siç thashë, përballja me të kaluarën, me tmerret e nazizmit dhe përgjegjësinë e gjermanëve për Holokaustin, filloi në vitet ’60 dhe ’70. Po nuk mbaroi me aq. Vetëm ishte thyer tabuja. Problemi i përballjes me të vërtetën ishte shumë i ndërlikuar e i vështirë. Në librin “Paslufta”, Tony Judt, për mendimin tim një nga historianët më të mëdhenj të shekullit XX, shkruan se vetëm në vitet ’90, pra me një gjysmë shekulli vonesë, Gjermania filloi të pranonte përmasat e vërteta të përgjegjësisë për Holokaustin. Dhe ende mbetet për të bërë. Sipas një ankete të vitit të shkuar, gjysma e nxënësve të shkollave të mesme në Gjermani nuk dinin fare kush është Hitleri, ndërsa gjysma e atyre që dinin mendonin se ka qenë një demokrat që mbronte të drejtat e njeriut. Gjermania është një demokraci nga më të avancuarat, e megjithatë, pesha e së kaluarës është e pranishme në një formë apo në një tjetër. Vërtet, e djathta ekstreme, raciste dhe ksenofobe, është e dobët në Gjermani. Po ndërkaq mëse një e treta e votuesve kristian-demokratë janë dakord me politikat që propozohen nga neonazistët për imigrantët, madje edhe tek e majta e gjejmë këtë fenomen, me rreth 20 përqind të votuesve social-demokratë që janë dakord me ekstremin e djathtë neonazist për sa u takon imigrantëve. Ksenofobia dhe racizmi vërehen edhe në shoqëri të tjera europiane me demokraci të avancuar, të cilat gjithashtu kanë pasur një të kaluar kolaboracionizmi me nazistët gjatë luftës dhe/ose një të kaluar praktikash të egra, deri në genocid, ndaj vendeve të kolonizuara. Por te Gjermania u përqendrova për hir të paralelizmit ndërmjet një demokracie shumë të konsoliduar (sigurisht, edhe në saje të një angazhimi të fuqishëm ushtarak, politik dhe ekonomik të amerikanëve në dekadat e para) dhe Shqipërisë. Regjimet totalitare përkatëse kanë qenë shumë të ngjashme në thelb: në barbarinë e tyre dhe në përpjekjet për të krijuar një model të caktuar njeriu, atë që ne e njohim si Njeriu i Ri.

 Cili është mendimi juaj për klasën drejtuese të vendit në këto 22 vjet? Si kanë udhëhequr, sipas jush, Berisha dhe Nano? Çfarë trajtimi do t’u rezervojë historia dhe brezat që do të vijnë këtyre dy liderëve që dominuan dy dekadat e para të pluralizmit shqiptar?

Nuk mund të marr përsipër të parashikoj gjykimin e brezave të ardhshëm, dhe aq më pak të asaj që quhet “histori”, një hyjni ose qenie fantazmagorike që jo gjithmonë ka të drejtë. Vetëm do të shpreh atë që mendoj, dhe siç e mendoj në momentin e tanishëm. Nga zoti Nano vlerësoj në veçanti dy gjëra. Së pari, ka meritën se nën kryesinë e tij një parti totalitare u shndërrua në parti parlamentare. Dhe, pa një proces të tillë, nuk do kishte qenë e mundshme që kryetar i kësaj partie të bëhej Edi Rama, pra organizatori i refleksioneve publike kundër diktaturës komuniste në vjeshtën e ’90-s. Së dyti, mendoj se zoti Nano ka qenë kryeministri më liberal që ka pasur Shqipëria deri më sot. Ndërsa në një vështrim negativ do të veçoja rritjen e korruspionit gjatë qeverisjes së tij. Dhe më duket kuptimplotë një thënie e tij, se “korrupsioni është çështje perceptimi”. Një fjali që lë vënd për intepretimin se korrupsioni jo vetëm që nuk është i madh, po as nuk ekziston në botën reale. Kjo lloj  filozofie, apo shakaje filozofike, sigurisht që nuk ndihmon për të luftuar korrupsionin. Po le të vijmë te zoti Berisha, për të cilin flitet aq shumë. Gjatë periudhës që ka qenë ai në pushtet, Shqipëria u pranua në Këshillin e Europës, dhe më pas në NATO, dhe u arrit që qytetarët e Shqipërisë të mund të udhëtojnë pa viza në Zonën Schenghen. Këto kanë adhur si rezultat i ndryshimeve pozitive në Shqipëri. Natyrisht, ndryshimet nuk janë meritë vetëm personale, as vetëm e qeverive të zotit Berisha dhe e partisë së tij, po nuk mund të mohohet se, duke qenë president dhe pastaj kryeministër, ai ka pjesën e tij të rëndësishme në politikat që sollën këto arritje. Sa për anët negative të zotit Berisha, ato janë thënë e stërthënë dhe nuk më duket e nevojshme që të përsëris.

 Dyshja Rama-Meta janë rikthyer në krye të qeverisjes, për një tekë të fatit, edhe një herë si 13 vjet të shkuara, së bashku. Ata kanë premtuar se do ta fusin vendin në një fazë të re zhvillimi, duke lënë më në fund pas shpine tranzicionin postkomunist. Sa e besoni këtë premtim?

Kam shpresë që vendi do të futet në një fazë të re zhvillimi. Ndërkaq, nuk mund të them nëse tranzicioni do të lihet pas përfundimisht, sepse varet si e përkufizojmë tranzicionin.

DITA