UDB dhe pyetja: Kush erdhi në pushtet pas vitit 1991?

Intervistoi: Habjon Hasani

Auron Tare
Zoti Tare, ju jeni autor i një serie shkrimesh që kanë për objekt dosjet e panjohura të Arkivit Amerikan mbi dëshmitë e një gjenerali gjerman, i cili gjatë Luftës së Dytë Botërore ka luftuar dhe në Shqipëri. Ju dhe më parë keni siguruar dokumente në arkivat e deklasifikuara të Shteteve të Bashkuara për çështje të së kaluarës. Ndjeshmëria që ka një pjesë e lexuesve tanë “online” ka qenë e jashtëzakonshme ndaj këtyre çështjeve. Pse mendoni se ndodhin këto polemika intensive me të tilla çështje?

Dokumentet e botuara në gazetën “Dita” janë dëshmitë e komandantit të Divizionit XXII Malor “Gebirgsjaer”, një njësi elitë, e cila kishte luftuar në vijën e parë të frontit rus deri në Stalingrad. Personalisht deri më sot që kam lexuar këtë dosje nuk e kisha parë asnjëherë luftën me sytë e ushtrisë gjermane. Ka një mori të pafundme librash e kujtimesh nga pala fitimtare, por shumë pak kemi dëshmi të palës humbëse. Çfarë mendonin gjermanët për këtë vend malor ku fati i kishte sjellë papritur? Si e shikonin gjermanët lëvizjen partizane dhe përkrahësit e tyre vendas? A ishin ushtritë gjermane me të vërtetë pushtues apo për hir të situatës luftarake gjermanët duhet të qëndronin edhe në Shqipëri? Çfarë politike kishin gjermanët për Shqipërinë dhe si e mendonin ata rrezikun komunist e plot pyetje të tjera të vijnë ndërmend kur ballafaqohesh me dokumente të tilla. Gjenerali Lanz ishte një personalitet i rëndësishëm i ushtrisë gjermane dhe mendoj se dëshmitë e tij dhënë prokurorëve ushtarakë amerikanë kanë një rëndësi të madhe për historinë tonë. Nga kjo dosje mund të kuptojmë se si ushtria gjermane e gjykonte luftën partizane në përputhje me konventat ndërkombëtare të luftës dhe përse gjermanët pushkatonin këdo që nuk kishte uniformë ushtarake. Të gjitha këto çështje kanë shumë rëndësi për të thelluar kuptimin tonë mbi atë periudhë dhe jo për të vazhduar ta shikojmë historinë vetëm bardh e zi. Prandaj mendoj se debatet që zhvillohen jo vetëm online, por edhe në media, ndodhin sepse akoma pas kaq vitesh, njerëzit nuk janë të qartë se çfarë nuk ka ndodhur pasi historianët vazhdojnë të qëndrojnë nëpër llogore. Pra nuk ka një debat të hapur të bazuar nëpër dokumente. Kështu që duke mos pasur akoma dhe sot një debat dhe analizë shkencore të ngjarjeve, njerëzit zgjedhin të vendosen në llogore, ashtu si historianët e periudhës vazhdojnë të qëndrojnë në llogore. Fatkeqësisht, në 20 vitet e fundit është bërë ajo që ka ndodhur 50 vitet e kaluara. Pra ka ndodhur retushim, anshmëri apo mashtrim në analizën e ngjarjeve.

Një pjesë e dokumenteve të deklasifikuara që ju keni botuar dhe që më kanë bërë posaçërisht përshtypje, lidhen me operacionet e kundërzbulimit shqiptar në vitet 49-54 kundër anglo-amerikanëve. Nga përshtypja juaj personale, pas hulumtimeve, si mendoni: Ka pasur vërtet një bërthamë ekspertësh shqiptarë të inteligjencës që kanë përballuar me sukses këto operacione anglo-amerikane, apo ka qenë kryesisht meritë e shërbimeve sovjetike?

Mendimi im është se merita kryesore u takon njerëzve të shërbimit inteligjent shqiptar, të cilët besonin në kauzën e mbrojtjes së vendit të tyre. Me gjithë se ishin shumë të rinj, ata mundën të përballeshin me shërbimet më të famshme të inteligjencës botërore. Madje pa e mësuar kurrë, ata sfiduan emra të elitës së shërbimeve inteligjente britanike dhe amerikane si Angeltoni, Frank Weisner, Richard Helms, Dulles etj. (Këtu e kam fjalën për ata oficerë të kundërzbulimit shqiptar dhe jo sigurimin e famshëm që ushtroi dhunë mbi popullsinë e pafajshme).

Por duhet thënë se shumë aspekte të këtyre misioneve janë ende të pazbuluara në arkivat ruse, apo edhe të shteteve të tjera, apo jo?

Dosja e operacioneve BGFIEND/Valuable, akoma dhe sot nuk njihet përfundimisht. Shumë dokumente mbeten të padeklasifikuara dhe shumë të tjera mund të jenë asgjësuar. Çështja tjetër qëndron tek krahasimi i materialeve. Pra në praktikën e inteligjencës nuk mund të nxjerrsh përfundime vetëm nga dokumentacioni i njërës palë. Duhen parë të gjitha palët e përfshira dhe vetëm nëse janë ekzaminuar të gjitha palët mund të arrihet në një përfundim të caktuar. Por, duhet pasur parasysh dhe diçka tjetër, që shumë vendimmarrje të rëndësishme në nivele shumë të larta, shpesh merren duke mos lënë gjurmë dokumentare. Prandaj dhe kjo lloj “bote” është quajtur “bota e 1 mijë pasqyrave”, pasi të gjitha reflektojnë tek njëra-tjetra dhe nuk është edhe aq e lehtë që të kuptosh. Qëllimin e vërtetë të një objektivi të caktuar. Për të bërë një analizë serioze, duhen parë dhe arkivat italiane dhe greke dhe në veçanti jugosllave. Pasi t’i referohen njëra-tjetrës, historianët mund të arrijnë në një analizë sa më objektive. Por kjo, nuk mund të bëhet me vullnetin e një apo dy personave por bëhet me një projekt shtetëror. Një shtet serioz që dëshiron të shkruajë historinë e tij në një mënyrë sa më objektive, duhet të ndërtojë strategjinë, për të arritur tek historiografia kompetente dhe profesionale. Për shembull, ne kemi një Akademi Shkencash, e cila duhej të ishte mendja ndriçuese e Kombit. Fatkeqësisht ajo jo vetëm që nuk ka mundur të rishkruajë historinë e manipuluar 50-vjeçare, por ka lejuar të njëjtin manipulim edhe këto 20 vitet e fundit. Nëse studiuesit seriozë të kësaj akademie do të ishin marrë këto 20 vitet e fundit me arkivat britanike, amerikane, amerikane, greke etj. , sot do të kishim një perceptim më të pjekur mbi të kaluarën tonë. Por që t’i kthehemi pyetjes, unë mendoj se nga dokumentet e deritanishme, e përsëris të deritanishmet, lihet përshtypja se pas luftës, shërbimet amerikane në veçanti, nuk e kishin fare idenë mbi situatën reale në Shqipëri. Britanikët, të cilët e njihnin mirë Shqipërinë, nuk kanë pasur qëllim final, rrëzimin e Enver Hoxhës, siç del edhe në një dokument të fundit që kam botuar. Britanikët kanë pasur prioritet ndihmën ndaj Greqisë për të mos lejuar komunistët të vinin në pushtet. Interesant është fakti se, për të njëjtën arsye, pra për arsyen e Greqisë, ishin britanikët ata që përgatitën, financuan dhe mbështetën fillimin e lëvizjes së armatosur anti-italiane në Shqipëri në 1941. Ndërsa shërbimet italiane dhe greke kishin më tepër një rol ndihmës të amerikanëve, dhe për vetë faktin, se si grekët që kishin ambicie territoriale ndaj nesh, si italianët që nga ana e tyre donin që grekët dhe sllavët të mos ishin përcaktues në Shqipëri, nuk kishte motive të forta për të qenë aktorë të fuqishëm në këto operacione. Vetëm jugosllavët në mendimin tim, ishin njohësit më të mirë të realitetit shqiptar. Për këtë arsye, shërbimi inteligjent amerikan, ka bërë një marrëveshje pas vitit 1955, pra pas dështimit të operacioneve klandestine, me jugosllavët, ku shërbimi inteligjent jugosllav, do të kishte rolin mbikëqyrës edhe mbi Shqipërinë.

Pra UDB-ja dhe Jugosllavia do ishte një lloj kujdestareje në nivel të kontrollit nëpërmjet shërbimit inteligjent?

Unë mendoj se po dhe kjo është përshtypja ime. Në këtë këndvështrim, do t’i shpjegoja dhe ngjarjet e viteve 90-91.

Në ç’mënyrë e lidh këtë kujdestari jugosllave me ngjarjet e 90-91? Ku i gjen pikëtakimet?

Pa dokumente është e vështirë që ky mendim të jetë i padiskutueshëm. Por, duke pasur parasysh një mori dokumentesh dhe sidomos një prej takimeve të nivelit të lartë ndërmjet amerikanëve dhe UDB-së në vitin 1954, unë mendoj se kjo hipotezë, mund të jetë e vërtetë. Nga dokumentet e deklasifikuara deri më tani mes marrëdhënieve amerikano-jugosllave, duket se UDB-ja kishte një njohje të shkëlqyer të çështjeve shqiptare. Sugjerimi që UDB-ja u bënte amerikanëve, pasi për 6 vite me radhë ata kishin dështuar të rrëzonin Enver Hoxhën, ishte se: Enver Hoxha nuk mund të rrëzohej nga një klasë tashmë e përmbysur, e përfshirë me palën humbëse (italianët e gjermanët), e cila në njëfarë mënyre kërkonte privilegjet e humbura. Jugosllavët, bënin një analizë jashtëzakonisht realiste të situatës shqiptare të asaj kohe (ushtrisë, partisë, ekuilibrit të forcave, ekonomisë etj) dhe përfundimi i tyre ishte se Enver Hoxha rrëzohej vetëm nga njerëzit e tij të afërt dhe të pakënaqur, pra brenda elitës komuniste, ose ai mund të kontrollohej prej tyre për një politikë jo agresive ndaj Jugosllavisë. Interesant është fakti se nga të gjithë ata që kërkonin rrëzimin e Enver Hoxhës, jugosllavët ishin më realistët. Kërkesa e tyre nuk kishte të bënte as me pretendim territorial, as me ndryshimin e sistemit, por me ndryshim elite brenda Partisë Komuniste, por me kushtin e vetëm, që lidershipi i ri, të ishte miqësor me Jugosllavinë.

Në foto: Ambasadori amerikan, Rajerson (i cili më parë kishte
shërbyer në Beograd), Sali Berisha dhe Eduard Selami në 1992

Dakord, por deri këtu jemi në marrëveshjen e vitit ‘54. Ju ku bazoheni kur frymën e kësaj marrëveshjeje, e shikoni të zbatuar dhe në ngjarjet e ndodhura në Shqipëri në vitet 90-91. Ku i gjen pikëtakimet pra?

Deri më sot janë deklasifikuar dokumente deri në vitet 70, kur t’u vijë radha viteve ’90, me siguri që do të kemi një pamje më të mirë të ngjarjeve të asaj kohe, por deri atëherë qëndron pyetja legjitime: Kush erdhi në pushtet pas vitit 1991? Elita komuniste? Bejlerët e rrëzuar? Apo ndonjë tjetër?

Si e shpjegoni faktin, që për momente dhe ngjarje domethënëse historike të shekullit të fundit, ka një indiferencë thuajse të shpallur nga historiografia, për sigurimin e dokumenteve? Nga buron ky refuzim për të parë të vërtetën dhe veten tonë në sy?

Është një fakt i njohur që historinë, Shqipërisë ja kanë shkruar më shumë të huajt se sa e ka shkruar vetë. Kjo ka të bëjë me një lloj indiference historike të shqiptarëve ndaj të shkruarës së tyre. E shkruara e historisë është kulturë. Një kulturë që fatkeqësisht, nuk e kemi pasur. Për këtë arsye vazhdojmë dhe e kërkojmë të kaluarën tonë në arkivat e të tjerëve, të cilët për hir të së vërtetës, e kanë ruajtur atë, më mirë se ne.

Ju hulumtoni shpesh në arkivat amerikane dhe botoni seriale shkrimesh në Shqipëri mbi këto fakte të reja. Si funksionon puna në arkivat amerikane?

Arkivat amerikane janë nga më të pasurat, pasi ekzistojnë disa arkiva. Arkivat shtetërore, arkivat personale dhe arkivat e universiteteve. Arkivat amerikane në përgjithësi janë krijuar nga një shtet i ri që kërkonte të ruante memorien e vet dhe nga individë shumë të pasur që blinin dokumente në Evropën e shekujve XIX-XX. Për këtë arsye, arkivat amerikane mbajnë thesare ende të panjohura për historinë e vendeve të vogla si ne. Shumë dokumente të rëndësishme të manastireve apo bibliotekave evropiane tashmë janë në Amerikë. Por kërkimet në këto arkiva nuk mund të bëhen nga interesi i një apo dy individëve, sado të pasionuar të jenë ata. Këto kërkime bëhen si një projekt i mirëfilltë shtetëror. Për shembull, sikur individët e papunë të ambasadave tona të ishin dërguar thjesht për të fotokopjuar dokumente në këto arkiva, ne sot do të kishim dokumente shumë të rëndësishme për historinë tonë. Kur unë kam kërkuar një muaj rresht në Arkivin Shtetëror Amerikan, në të njëjtën sallë me mua ishte një ekip i madh japonez i ndarë sipas ngjarjeve historike amerikano-japoneze, të cilët kishin rreth 6 muaj që fotokopjonin dhe studionin materiale me interes për Japoninë. Pra, ishin të dërguar me mision nga shteti i tyre atje. Sigurisht nuk mund të themi që iniciativat personale nuk janë të rëndësishme, por nëse duam të shkruajmë historinë seriozisht, duhet të merremi me të seriozisht. Në Arkivin Shtetëror të Stambollit, ende flenë 500 vite të panjohura të historisë sonë. Vitin e kaluar, dy studiues grekë mbas 20 vitesh punë, kanë publikuar arkivin e Ali Pashë Tepelenës, i cili ende është i panjohur për ne.

Në foto: Ish-Presidenti amerikan Dwight D. Eisenhower dhe ish-kreu i Jugosllavisë, Josif Broz Tito (1960)
Në medien e shkruar shqiptare, në 12 vitet e fundit është injektuar shumë fort kultura e dosierit, që ka kryesisht referencën ndaj ngjarjeve të ndodhura në Shqipëri në periudhën e komunizmit. Kjo lloj kulture, e ka ndihmuar të vërtetën apo e ka dëmtuar atë sipas jush?

Dëshmitarët e ngjarjeve sigurisht që janë shumë të rëndësishëm. Por kur janë dëshmitarë realë. Jo interpretues gojëdhënash. Fatkeqësisht, historia jonë është trajtuar njësoj si rapsodët e ulur anës vatrës me këngë e tregime. Ky zhanër quhet folklor. Folklori është i rëndësishëm për një popull, por nuk mundet të zëvendësojë historinë shkencore. Shqipëria ka boll rapsodë, por shumë pak historianë profesionistë. Fatkeqësisht edhe media në njëfarë mënyre ka ndihmuar shumë zhanrin e rapsodëve dhe jo zbardhjen e të vërtetave në mënyrë profesionale.

Dita