Trillani Saramago dhe sendërgjia e votës me kryq

Këto ditë, në gazetën Panorama, Fatos Lubonja iu kthye për herë të tretë idesë se qytetarët duhet të shkojnë në qendrat e votimit, të kryejnë gjithë procedurat sipas ligjit, por t’i heqin votës një kryq pa zgjedhur asnjë nga alternativat. Kjo vërtet do ta bënte votën e tyre të pavlefshme në raport me ligjin zgjedhor, por shumë konstruktive e të frytshme për qytetarin dhe qytetarinë.

Për të vjelë frytet e votës me kryq Lubonja thur dy skenarë. Sipas skenarit optimal, vota me kryq “do të bashkojë, ndoshta fillimisht në hapësirën e internetit, dhe pastaj edhe fizikisht, të gjithë ata që mendojnë se në këtë vend duhet të ndryshojë diçka në mënyrë më thelbësore”. Do të kemi një bashkim të ri politik, një alternativë të re dhe kështu nuk do të jemi të detyruar të zgjedhim mes dy të këqijave.

Por, edhe skenari minimal nuk na lë durthatë si shoqëri: edhe sikur kjo nismë “të mos shndërrohet dot në lëvizje, sa më e madhe të jetë vota e kryqit, aq më shumë ajo mund të ushtrojë presion mbi të dyja palët që ato të kuptojnë” dhe, me gjasë edhe të reflektojnë.

Nuk bëj pjesë ndër ata lexues që pas thirrjes së Lubonjës shohin konspiracion për të shpurë ujë në mullirin e Berishës. Përkundrazi, Lubonjën e konsideroj një penë të fortë të publicistikës shqiptare, një intelektual të mprehtë dhe një qytetar të guximshëm, zot dhe rob të bindjes së vet. Kur vjen fjala për ndershmëri dhe integritet Lubonja përbën një figurë ikonike, aq sa shpesh oponentët e kanë në majë të gjuhës ta etiketojnë si moralist, kurse ata më gojëçorapët edhe ta pyesin: prift je ti që na bën moral?

Gjithsesi, ajo që Lubonja e quan “vota e kryqit” duket të jetë një dëshirë fisnike në rrafsh ligjërimor, por në rrafsh real çalon nga të dyja këmbët, madje, e aplikuar shpejt e shpejt dhe pa një platformë solide, mund të ketë edhe pasoja negative.

2.

Për t’i vënë një themel teorik tezës së vet, Lubonja thërret në ndihmë disa autoritete, mes të cilëve edhe nobelistin portugez Jose Saramago. Tek ky i fundit gjen një model të votës së protestës ngaqë Saramago në esenë e tij Ese mbi kthjelltësinë, tregon për një qytet ku qytetarët … “votojnë 73% fletë të bardha”.

Në fakt, ajo që Lubonja e lexon si ese është mirëfilli një roman, madje një roman ku, ashtu si në shumicën e prozës artistike të Saramagos, mbisundon trillimi. Shpesh ngjarjet krijohen jo me logjikën e reales, d.m.th. ekziston një shkak dhe prej këndej burojnë pasoja në trajtë ngjarjesh, veprimesh, situatash etj., por me logjikën e artit trillan: ngjarjet që shpalosen mund të jenë krejt alogjike e të pashpjegueshme. Narratori nuk bën kurrfarë përpjekjesh t’i shpjegojë mbi bazë logjike, mjafton të shërbejnë për strukturimin e brendshëm të veprës, në rastin e dhënë shërbejnë për sendërtim makrostrukturash fantastike si alegori, parabolë etj., aq të hasura në artin e Saramagos.

Për të shmangur çdo keqkuptim, këtu duhet hapur një parantezë. Është e vërtetë që Saramago e titullon romanin në fjalë Ensaio sobre a Lucides (Ese për luciditetin). Madje, ky nuk është rast i vetëm. Edhe romanin e njohur Verbëria, botuar nëntë vjet para Luciditetit, në origjinal e titullon Ensaio sobre a Cegueria (Ese për verbërinë). Në fakt, këto dy romane veç titullit kanë edhe disa të përbashkëta në rrafsh hipertekstual: ngjarjet zhvillohen në të njëjtin vend në distancë kohore prej 4 vitesh, tek i dyti rimerret epidemia e verbërisë, kësaj here për arsye propagande, disa personazhe si doktori dhe e shoqja shfaqen në të dyja romanet etj. etj. Gjithsesi për të mbyllur parantezën duhet të themi se, pavarësisht se Saramago parapëlqen t’i quajë ese, të dyja këto vepra janë romane, madje romane ku mbisundojnë qasjet fantastike e alegorike.

Vështirë që Luciditet-i i Saramagos të sillet si argument logjik për të mbështetur thirrjen për votë me kryq. Parë në thelb, nobelistit nuk i intereson vota e bardhë si dukuri, origjinat dhe mundësitë e aplikimit të saj. Lexuesi kurrë nuk e merr vesh se si dhe pse shumica dërmuese e qytetarëve vendosën ta hedhin votën të bardhë, ç’hapa u ndërmorën, me ç’mjete e rrugë u jetësuan etj.

Luciditeti karakterizohet nga situata orwelliane. Fokus nuk përbën vota e bardhë, por përpjekjet e qeverisë për të zbuluar se ku i ka rrënjët kjo votë proteste, ç’konspiracione fshihen pas saj, masat drastike që qeveria ndërmerr nga gjendja e emergjencës, tek shtetrrethimi dhe pastaj tek veprimi grotesk: transferimi i institucioneve diku jashtë kryeqytetit, duke e lënë rendin dhe sigurinë brenda tij, në mëshirë të fatit. Këtu nis dhe çudia tjetër. Jemi në të njëjtin metropol, nuk kanë kaluar më shumë sesa katër vjet nga epidemia e verbërisë, por nëse herën e parë, pothuajse të gjithë u dorëzohen instinkteve të mbijetesës, shoqëruar me sjellje atavike, tani rendi dhe siguria mbeten në kufijtë e perfektes.

Edhe nga këto pak detaje, vështirë të thuash se vota e bardhë përbën një model të shtjelluar në trajtë racionale nga Saramago, aq më pak mund të përbëjë një projekt grishës. Po të perifrazonim Alexandre Dymas, do të thoshim se vota e bardhë në këtë rast s’është veçse një gozhdë që Saramago e përdor për të varur tablonë e vet aspak optimiste e konstruktive, por me tone të zymta, herë orwelliane e herë kafkiane.

3.

Si lexues ke të drejtë me pash që një roman ta pandehësh ese, por si analist nuk përdor dot procedimet e shkrimtarit. Nëse shkrimtarit i lejohet të fluturojë në qiejt e fantazisë dhe kufizim të vetëm të ketë ligjet e artit, publicistit dhe, ca më shumë analistit, i duhet të çapitet mundimshëm monopateve të reales, të kërkojë shkaqet e gjërave dhe të parashikojë sa më saktë pasojat. Me fjalë të tjera, analistit i kërkohet t’u shmanget botëve të mbyllura, ta kërkojë të vërtetën jo tek produkte të ngrira, por te procese në lëvizje të përhershme, tek gjëra që zhvillohen në kohë dhe në hapësirë.

Skenari i Lubonjës për votën me kryq shpërfill thuajse tërësisht kohën. Gjithë ata që janë të pakënaqur me dy partitë e mëdha dhe nuk shohin asnjë alternativë që t’i përfaqësojë, duhet tak-fak t’i heqin një kryq votës. Pastaj me të parë e me të bërë, mund të bashkohen fillimisht në hapësira virtuale e të vazhdojnë më tej me bashkime reale e organizime konkrete. Sa kohë do të marrë e gjithë kjo nuk parashikohet, madje duket sikur nuk përbën dhe ndonjë qeder të madh. S’ka rëndësi se ndërkohë sistemi po asfiksohet dhe Shqipëria po rrëshqet drejt autoritarizmit.

Po kështu, skenari në fjalë e shpërfill kohën edhe kur barazon dy të këqijat. Edhe unë jam i pikëpamjes se të dyja modelet e qeverisjes që kanë ofruar deri tani PD dhe PS janë të këqija. Të dyja kanë gjeneruar sisteme klienteliste, ku politika krijon lidhje okulte me sipërmarrjen e madhe dhe asfikson konkurrencën, shtrembëron tregun e lirë dhe nëpërkëmb të drejtat e qytetarëve.

Por vështirë të pranosh arsyetimin se e keqja më e vogël, me të ardhur në pushtet, bëhet tak-fak e si me shkop magjik po aq e keqe sa e madhja, në mos edhe më. Praktika e qeverisjeve që kemi provuar në vitet e tranzicionit ka dëshmuar se mandatet e para si të socialistëve, ashtu edhe të demokratëve, kanë qenë më të mira se të dytat. Madje duket se mandati i dytë i demokratëve e ntrashi zullumin edhe më shumë se mandati i dytë i socialistëve. PD gjatë mandatit të dytë jo vetëm që harroi duart e pastra dhe, ashtu si socialistët u zhyt në korrupsion, por më 21 Janar derdhi edhe gjak për hir të pushtetit. Nisur nga përvoja të tilla, nuk e dimë se sa thellë mund të shkonte e keqja në një mandat të tretë, kurse barazimi i dy të këqijave duket alogjik.

Vërtet që një rotacion pas 23 qershorit do të sillte në pushtet socialistët si të keqen më të vogël. Historia e deritanishme dëshmon se është po kaq e vërtetë që kjo e keqe nesër do të bëhej e madhe. Por në këtë rast, nga e sotmja tek e nesërmja ka një rrjedhë kohe, rrjedhimisht nuk kemi vetëm shndërrim produktesh, por edhe disa procese. Ndryshimet e nxituara të Kushtetutës të vitit 2008 i kanë mundësuar PD-së të zaptojë thuajse gjithë institucionet e pavarura. Rrjedhimisht, po vihet në rrezik funksionimi i parimit check and balance. Një rotacion do të kalonte në duar të opozitës së sotme legjislativin dhe ekzekutivin dhe kështu sistemi do të kish mundësi t’i shpëtonte asfiksimit që po e kanos.

Thirrja për votën me kryq, me gjithë synimet e mira që mund të ketë, me gjithë nxitjen që mund t’i jepte protestës dhe krijimit të alternativave të reja, në rrafsh afatshkurtër pengon rotacionin që duket i domosdoshëm, jo për të sjellë në pushtet socialistët, por për të shpëtuar sistemin nga asfiksimi. Vështirë të mendosh se thirrjet për votim me kryq mund të ndikojnë militantët e të dyja palëve. Për një varg arsyesh, ata nuk dëgjojnë nga ky vesh, edhe sikur t’ua sugjeronin gjyshërit e vdekur. Thirrja për votën me kryq mund të ndikojë sadokudo elektoratin e lëkundur, madje t’i duket zgjidhja më komode. Në kushtet tona, ku për hir edhe të ligjit zgjedhor dy koalicionet garuese pritet të jenë aty-aty, vota me kryq pavarësisht se ç’mund të sjellë në afatgjatë, sot i shërben status quosë.

Rotacioni mbetet një hap i domosdoshëm, por i pamjaftueshëm, si një ilaç që momentalisht lehtëson, por nuk jep asnjë garanci shërimi. Në ka gjë që përbën interes imediat publik është një reformë kushtetuese që do të risiguronte ndarjen e pushteteve dhe, krahas të tjerash do të kufizonte pushtetin e kryetarëve të dy partive të mëdha. Shqipëria po rrëshqet në një sistem autoritarist ngaqë këta liderë kur vijnë në mazhorancë marrin shumë më tepër pushtet seç mund të përballojë humanoidi. Po qe se do kishim mundësi t’i hiqnim, dhe në krye të partive të vinim engjëj, të jeni të sigurt, se vetëm pas pak kohësh, s’do të kishin më flatra, por brirë.

Mapo