Regresi shkencor, regres zhvillimi

Prof.as.Dr.DINE MERJA/

Pas ndryshimit të sistemit politik në Shqipëri, kërkimi shkencor ka pësuar një regres të theksuar deri në inekzistencë. Reforma që u krye për shkencën duke shkrirë të gjitha ish-institutet kërkimore në shkallë vëndi, në gjykimin tim ishte e gabuar.

Kërkimi shkencor në rregjimin monist ishte masiv,i shtrirë në të gjitha fushat e veprimtarisë ekonomike-shoqërore të vëndit por me një sërë difektesh të diktuara nga vet sistemi politik totalitar.Atëhere vetëm në sferën e bujqësisë zhvillonin aktivitetin kërkimor rreth 15 institute kërkimore të orientuara për drejtime kryesore të kulturave ose grup-kulturave bujqësore

me rëndësi për prodhimin bujqësor, si dhe i studimit të tokave bujqësore, mobilimit të saj, i kërkimeve zooteknike e veterinare etj. Institute analloge kishte çdo ministri lidhur me problematikën prodhuese dhe kërkimore të saj.Në sistemin e Akademisë së Shkencave, funksiononin gjithashtu disa institute albanologjike dhe të shkencave natyrore e teknike me karakter aplikativ.

Megjithë përmbajtjen  ideologjike të tyre me pasoja frenuese për zhvillimin shkencor,ato prap se prap jepnin një kontribut të rëndësishëm në zgjidhjen e mjaft problemeve me rëndësi të veçanta ekonomike për vendin.

Shkrirja e instituteve shkencore

 Qeveritë postkomuniste, krahas eliminimit të instituteve kërkimore eliminuan gradualisht edhe vet strukturat qëndrore drejtuese pranë qeverisë. Por pa shkencë, pa kërkim shkencor serioz nuk mund të ketë zhvillim.Shkenca dhe kërkimi shkencor janë domozdoshmëri zhvillimi ekonomiko-social për një vënd.Studimi dhe shfrytëzimi i resurseve natyrore me metodat dhe teknologjinë më të avancuar, studimi dhe zhvillimi i biodiversitetit, zhvillimi i bizneseve në të gjitha fushat nuk mund të ecin pa kërkimin dhe mbështetjen shkencore, në mbrojtje të interesave kombëtare.  Në qoftë se kanë dështuar qeveritë e mëparshme me shkencën dhe kërkimin shkencor, gjykoj se duhen analizuar shkaqet e dështimit dhe të kryhen reforma rrënjësore organizative-strukturore duke angazhuar me kërkimin shkencor jo militantët partiakë, por ekselencën e përzgjedhur të kombit.  

Reforma në fushën e kërkimeve dhe të aplikimeve shkencore pas ndryshimit të sistemit,mendoj se duhej të bazohej në çlirimin e tyre nga  përmbajtja ideologjike dhe  difektet e diktuara nga ish-sistemi diktatorial komunist të cilat  në gjykimin tim mund të renditen si më poshtë:

 (1)- Çlirimi i institucioneve kërkimore shkencore nga politizimi dhe drejtimi partiak,siç ishte në rregjimin komunist dhe siç vazhdoi edhe në rregjimin postkomunist me partitë e reja në pushtet.

(2)- Niveli shkencor i personelit të ish-instituteve të shumta ishte tepër i ulët,në përgjithësi personeli emërohej nga nomenklatura partiake,mbi bazën e besueshmërisë politike, të lidhjeve farefisnore me funksionarët në partinë-shtet dhe pa ndonjë kapacitet të veçant intelektual apo aftësi dhe kualifikim profesional.Kjo praktikë vazhdoi edhe pas rregjimit komunist me qeveritë e reja postkomuniste me të njëjtin mentalitet parti-shtet-diktat,duke i mbushur ish-institutet kërkimore me militant partiak dhe duke larguar specialistët e aftë e të pavarur.

(3)- Drejtimi i instituteve kërkimore ishte mbi kritere politike dhe jo shkencore,sipas motos “Partia mbi te gjitha”.Kështu që puna dhe veprimtaria kërkimore e tyre drejtohej nga organizatat e partisë që përbëheshin kryesisht nga militantë partiakë që nuk kishin të bënin fare me shkencën. Ashtu siç edhe vazhdoi me të njëjtën mendësi nga partitë postkomuniste në pushtet.

(4)- Specialistët e aftë apo kapacitetet e mirëfillta shkencore,në përgjithësi nuk përfilleshin nga politika dhe drejtuesit e instituteve kërkimore, sepse konsideroheshin teknokratë, mikroborgjezë, mëndjemëdhenj dhe të paaplikueshëm (joservilë) ndaj drejtuesëve të instituteve.

(5)- Insitutet kërkimore ashtu si i gjithë vëndi ishin të izoluara nga bashkëpunimi shkencor me institutet e huaja,izolimi me literaturën shkencore dhe transferimin e teknologjisë nga vëndet e përparuara drejt vëndit tonë.

Reforma për shkencën

Reforma shkencore postkomuniste duhej të synonte jo shkrirjen e plotë të instituteve por ristrukturimin, përqëndrimin dhe forcimin e tyre në interes të zhvillimit ekonomk të vëndit.Por kjo natyrisht që nuk mund të bëhej duke përsëritur të njëjta gabime të sistemit totalitar duke emruar në to militant partiakë, duke i rjepur dhe xhveshur institutet nga baza materiale dhe ambientet e tyre deri në mbylljen e plote me urdhëra e akte nënligjore.

Sot,praktikisht në Shqipëri nuk ekziston kërkimi shkencor i bazuar në punime e studime të mirëfillta kërkimore dhe aplikative për fusha të ndryshme prioritare të zhvillimit ekonomik të vëndit.

Shkenca dhe kërkimi shkencor në përgjithësi nuk mund të vegjetojnë nën hijen e arsimit të lartë, siç është vendosur praktikisht tek ne,përkundrazi arsimi i lartë duhet të zhvillohet, thellohet e kualifikohet nën ushqimin shkencor.Shkenca e tërheq arsimin në fushat studimore prioritare për kombin, i hap shtigje dhe rrugë atij për të ecur përpara krahas mësimdhënies edhe me eksperimentimin shkencor. Në përgjithësi autoriteti më i lartë shkencor i një shteti janë institutet e specializuara shkencore me të cilat kooperon edhe arsimi i lartë. Lidhjet dyfishe shkencë-arsim janë domozdoshmëri zhvillimi ekonomiko-social për një shtet.Por në analizë të fundit objekti prioritar i arsimit është mësimdhënia me eksperimentimin didaktik shkencor, përgatitja e përgjithëshme dhe diplomimi i studentëve në profile të ndryshme tekniko-shkencore,ndërsa objekti prioritar i shkencës është padyshim studimi për hapjen e rrugëve të zhvillimit ekonomiko-social të vëndit në stadin aktual dhe në perspektivën afatmesme dhe të largët,në përputhje me burimet natyrore dhe njerëzore të vëndit,me domozdoshmërinë e përvehtësimit, transferimit dhe aplikimit të teknologjive të reja në të gjitha fushat e aktivitetit  jetik të popullit.

Rëndësia e reabilitimit të shkencës

Programet qeverisëse afatmesme dhe afatgjata nuk mund të hartohen nga zyrtarët burokrat apo partiak pa studimet shkencore.Kështu, mungesa e studimeve shkencore në vëndin tonë gjatë dy dekadave të fundit dhe mos angazhimi apo ndigjimi i shkencëtarëve në programet qeverisëse ka shkaktuar dëme kolosale të parikuperueshme për vëndin, në të gjitha fushat prioritare të zhvillimit ekonomiko-shoqëror, veçanrisht në ndërtim dhe urbanistik, në mjedis, bujqësi, industri, në gjeologji-miniera, hidroteknikë dhe energjitik,  në mbrojtjen e shëndetit publik,në industrinë agroushqimore,në kontrollin dhe standartizimin e çdo produkti të prodhuar ose importuar për vëndin, etj.

Reabilitimin e shkencës do ta mendoja me krijimin e sistemit të dy akademive kombëtare, të Akademisë së Shkencave të Aplikuara (për shkencat natyrore dhe teknike) dhe të Akademisë së Shkencave Albanologjike (për shkencat sociale, gjuhësore, historike, arkeo- logjike, etnografike, kulturore etj.).

Në sistemin e Akademisë së Shkencave të Aplikuara,në opinionin tim mund të përfshi- heshin institutet kërkimore shkencore që do të mbulonin problemet e mbështetjes dhe të zhvillimit teknologjik të fushave prioritare të burimeve ekonomike,biologjike-mjekësore dhe mjedisore,nëpërmjet këtyre instituteve kryesore kërkimore-zbatuese:institutit të kërkimeve e aplikimeve gjeologjiko-minerare dhe energjitikës, agronomike dhe agroushqimore, zoo-veterinare, të mjedisit të pylltarisë dhe turizmit, të teknologjisë së komunikimit, të bioteknologjisë mjekësore, të  ndërtimeve dhe urbanistikës, të ujrave-hidroteknikës dhe meteorologjisë, të sizmikës si dhe të laboratorit qëndror fiziko-kimik dhe kimiko-teknologjik të akademisë, pra 9 institute dhe 1 laborator qëndror.

Të dy akademitë e mësipërme mund të ishin të përbashkëta për të dy shtetet shqiptare, Shqipërisë dhe Kosovës.

Për të vlerësuar kërkimin-aplikues shkencor,mund të sillet në vëmëndjen e lexuesit qoftë edhe një problem tepër i rëndomt për shkencën si më poshtë:

Nga deklarimet publike qeveritare thuhet se vetëm për pastrimin e mbetjeve kimike dhe toksike në Shqipëri kërkohen rreth 600 milion EURO nga firmat e huaja. Në gjykimin tim si specialist i fushës me rreth 50 vjetë përvojë në institucionet shkencore dhe arsimin e lartë brënda dhe jasht vëndit, këtë shifër e konsideroj fiktive dhe të papranueshme për zgjidhjen e këtij problemi të rëndomt dhe për më tepër për një vënd të vogël e imediatisht të varfër (për keq-qeverisje shumëvjeçare) si Shqipëria. Një studim i mundshëm kimiko-teknologjik i këtij problemi nga laboratori qëndror fiziko-kimik dhe kimiko-teknologjik i Akademisë së Shkencave të Aplikuara të propozuar më sipër, do t’i jepte zgjidhje të plotë me projektin përkatës kësaj çështje, duke përfshirë edhe zbatimin e projektit dhe likuidimin e të gjitha mbetjeve kimike e toksike në Shqipëri. Përveç kësaj, brënda shumës së mësipërme  do të mund të kursehej pjesa më e madhe e saj e cila do të mjaftonte për të përballuar të gjitha shpenzimet kërkimore-zbatuese që do ti duheshin jo vetëm laboratorit por të gjithë Akademisë së Shkencave të Aplikuara së paku për 10 vite të aktivitetit të plotë të saj me të 9-të institutet e propozuara.Ndërkaq, kuptohet që gjatë kësaj periudhe 10 vjeçare, institutet e mësipërme do të zgjidhnin me dhjetra probleme të tjera themelore për zhvillimin ekonomik të vëndit, në të gjitha fushat,me përfitime të pallogaritëshme për vëndin,ku e ku më të rëndësishme se problemi tepër i rëndomt i pastrimit të mbetjeve kimike të sipërpërmëndur.

Shkenca dhe kërkimi shkencor janë imperative, reabilitimi i tyre është kërkesë urgjente, probleme si ato të sipërpërmëndura ka shumë, për të gjitha fushat e veprimtarisë social-ekonomike kombëtare, ato nuk mund të zgjidhen nga administrata qeverisëse apo universitetet, por nga institutet shkencore publike të specializuara,në varësi të qeverisë. Zgjidhja e tyre nga firmat e huaja do të ishin skllavëruse për ekonominë kombëtare.

Integrimi Europian dhe globalizmi si bashkësi marrëdhëniesh private, ndërshtetërore apo ndërkombëtare,ka në themel fitimin që qarkullon sipas shkallës së zhvillimit nga më pak i zhvilluari tek më i zhvilluari. Prandaj konsideroj si vendimtare për zhvillimin ekonomiko-shoqëror të vëndit: cilësinë e arsimit në të gjitha nivelet, cilësinë e forcave tekniko-shkencore zbatuese në të gjitha fushat, cilësinë e qeverisjes së vëndit dhe mbrojtjen e interesave kombëtare.