E kam rishikuar, jo rishkruar, Emrin e Trëndafilit
E di, profesor, në tridhjetë vjet kushedi sa shumë intervista keni dhënë, por ja që sapo ka dalë ky botim i rishikuar, ju duhet ta keni vënë re...
... që në internet vazhdojnë të flasin për "rishkrimin" e “Emrit të trëndafilit”, edhe pse nuk bëhet fjalë për një rishkrim... Nëse ka njerëz naivë që do ta blejnë duke menduar se kanë në dorë diçka të re, është puna e tyre. Unë ndihem i qetë, se jam përpjekur t’ua them në të gjitha mënyrat.
Epo, nëse termi rishkrim është paksa i tepruar, a mund të flasim për rishikim?
Janë gjëra që i bëjnë të gjithë. Në librat e mi të tjerë, sa herë më jepej rasti, gjatë ribotimeve, ndërhyja dhe i korrigjoja, sipas vërejtjeve të lexuesit dhe përkthyesit, por askush nuk e kishte vënë re.
Pse duhej riparë një roman kaq i suksesshëm?
Kryesisht për veten. Më bezdisnin disa fraza dhe përsëritje. Për lexuesin bëra disa përkitje të vogla, duke shkurtuar paksa citatet nga latinishtja. Edhe mund të mos e kisha bërë, sepse libri është shitur tridhjetë milionë kopje (të paktën kështu thonë). Pra, tridhjetë vjet më vonë, meqë nuk e kisha prekur kurrë, thashë t’i hyja njëherë mirë.
Përse “kështu thonë”? Nuk e dini sa është tirazhi?
Jo, as unë dhe as botuesi italian, sepse atëherë nuk ishin hartuar ende konventat për Europën Lindore, Kinën dhe ndonjë vend tjetër të Orientit. Pra, e përkthenin librin pa leje dhe, kuptohet, pa paguar gjë për të drejtat. Kur nuk të çojnë fjalë, nuk di sa kopje janë shitur, kështu që bazohesh te hamendjet.
Ju shqetësuan fjalët që shkroi kritiku Pierre Assouline në Le Monde, që ju synonit të thjeshtonit gjuhën e romanit për t’iu qasur kohës së teknologjisë?
Po, por ishte vetëm një shembull i mungesës së seriozitetit: filluan të shkruanin pa e parë ende librin.
Si u ndjetë kur e rilexuat librin tuaj?
Më ndodhi ajo që ndien kur rilexon librat e të tjerëve. Ka vepra të Pavezes dhe të Kalvinos që të kanë ngazëllyer një herë e një kohë, por kur i lexon dhjetë vjet më vonë, mendon: eh, kaq qenka e gjitha ... Pastaj kalojnë dhjetë vjet të tjera, i shfleton përsëri dhe thua: jo, jo, vërtet ia vlejnë. Varet nga humori, nga moti, ka apo jo lagështi në ajër, të dhemb apo jo kurrizi. Pra, lexon një faqe dhe mërmërit, pah, çfarë dreq gjëje paskam sajuar, pastaj e lexon sërish pas një viti dhe rreh barkun: jo keq, thua. Rilexova pak muaj më parë “Na ishte njëherë Mattia Pascal” dhe mendova: epo, jo kushedi çfarë. Prandaj duhet ndaluar kritika militante.
Pse?
Sepse është shumë koniunkturale. Kritika akademike del mbi komentet e rastit: një libër e lexon edhe pas shumë vitesh, punon mbi të, i kthehesh prapë, e shqyrton ...Kurse kritika militante varet nga moti dhe nga lagështia në ajër... Dikur, kur dilte një libër i Moravias, drejtori i Corriere-s ia jepte Emilio Çekit për ta recensionuar, por jo që ta bënte menjëherë: kështu Çeki mund të shkonte edhe dy ose tre muaj me një libër, kishte kohë ta “përtypte”. Kurse sot, recensionin e duan për nesër, madje për dje, mundësisht.
Le të kthehemi te rishikimi. Punuat kryesisht për të mënjanuar përsëritjet?
Lexova një artikull interesant të Xhuzepe Antonelit, i cili shkruante: Ekoja ka hequr fjalën settatore për ta zëvendësuar me seguace dhe pastaj dy faqe më pas, ka lënë prapë settatore... Por kjo është arsyeja pse e bëra, për të shmangur përsëritjen! Kjo është normale, në qoftë se ju përdorni dy herë të njëjtën fjalë, nuk do ta zëvendësoni të dy herët.
Përsëritjet janë gjithmonë një e metë që duhet korrigjuar?
Në përkthimin tim të Nervalit i kam respektuar të gjitha përsëritjet e origjinalit. Duhet të ketë pasur disa arsye autori, në qoftë se i ka përdorur. Unë mund t’i kisha përmirësuar, por me intuitë kuptova se atij nuk do t’i kishte pëlqyer. Vërtet që pat qenë i trallisur, por jo edhe aq budalla sa për të përsëritur shumë herë të njëjtën fjalë, pa ndonjë qëllim.
Me kompjuter, kjo puna e rishikimit ngjan shumë e lehtë.
Romani i parë që punova në kompjuter ishte “Lavjerrësi”, por me një sistem shkrimi që nuk e lejonte kontrollin. Ishullin e një dite më parë e shkrova në Word, dhe madje përsëritjet i kontrolloja edhe kapitull pas kapitulli. Pyes veten se çfarë do të bënte Manzoni po të kishte pasur këtë program: fjalori i tij ishte shumë i varfër dhe tashmë është zbuluar që fjalët mirë dhe keq ndeshen pa fund ... A ishte kjo një zgjedhje stilistike e një ligjërimi popullor dhe të besueshëm apo një rastësi e kohës së parakompjuterit?
Dikush e ka quajtur këtë një përmirësim kozmetik? Si mendoni ju?
Epo, nuk ka ndonjë të keqe, nëse kozmetikë nuk do të thotë të zhgërryhesh me të kuq, por t’i japësh një të krehur flokëve dhe t'u shkosh një krehër mustaqeve ...
Sigurisht, nuk është si rasti i Manzonit kur redaktoi romanin e tij “Të fejuarit”, ai nuk i bëri një tualet, por një rishkrim. Por nëse merret një libër për ta parë aty-këtu, unë do të flisja, si të gjithë, për një rishikim.
Por portretet e Uiliamit dhe të bibliotekarit Malakia kanë pësuar më shumë se një tualet: pamja e tyre fizike ka ndryshuar, ato janë bërë karaktere më të lehta dhe më pak groteske.
Fakti është se kur shkrova “Emrin e trëndafilit” më tërhiqte shumë citimi, që pastaj u bë shenjë e postmodernizmit, që nuk ishte ende aq i përhapur. Pas tridhjetë vjetësh i thua vetes: le t'i hedhim një sy e mbase ka nevojë edhe për një dorë ... Në portretin e bibliotekarit ishte një citim nga një roman i një shkrimtareje angleze. Pas kaq vitesh, mendova që nuk ishte i domosdoshëm dhe e hoqa. Kurse Uiliamit i preva tufëzat e qimeve të verdheme në veshë, por kjo nuk ka të bëjë me faktin që jam përpjekur që të duket si Shon Konery, siç është thënë.
Po atëherë, pse kjo puna e gërshërës?
Për faj të Sherlok Holmsit. Jam penduar pa masë që kam këmbëngulur aq shumë në evokimin e Sherlok Holmsit, me mbiemrin e Uiliamit të Baskervilit. Nuk kishte pse, vërtet po argëtohesha, por provokoja shumë ngjashmëri, prandaj ia preva qimet e veshëve. E pra, nëse kjo është kozmetikë, jemi në rregull. Janë të vetmet portrete që kam ndryshuar. I bëra më të pavarur nga burimet e tjera jo të domosdoshme. Në thelb, përse duhet t'i bëja këto portrete me stilin neogotik sipas portretit të abatit Valet? Me ndërhyrjen e tanishme, ata tingëllojnë më shumë mesjetarë.
Keni shkurtuar edhe listat: po shuhet pasioni juaj për listat?
Lipset ruajtur ndjenja e masës, edhe për listat. E lehtësova cazë listën e Darkës së Ciprianit: në vitet ‘80 sapo e kisha zbuluar këtë tekst të mrekullueshëm, duke qëmtuar të gjitha referencat, por për lexuesin e zakonshëm ishte një shkëmb pak i vështirë për t'u kacavjerrë. Nuk doja të përfundoja si Mozarti, të cilin Jozefi II e qortoi: shumë nota.
Një roman që ka lindur në kulmin e klimës postmoderne dhe që u bë një simbol i asaj kulture: si duhet lexuar sot që kjo kulturë është në perëndim?
Vërejtja e parë: Thua nuk është më në modë? Vetëm pasi mbarova romanin dhe po shkruaja shënimet e fundit, nisa të lexoj John Barth, Donald Barthelme, teoricienët e postmodernes, dhe i rashë në të se padyshim ishte Zeitgeist, fryma e kohës. Më duket e vështirë të them që është tejkaluar kjo fazë: me gjasë, e kanë kapërcyer shumë romancierë komercialë, që u kthyen në rrëfimin e ndjenjave, por Freedom e Franzenit, a nuk është postmoderne? Vërejtja e dytë: le të supozojmë se elementet e postmodernizmit, citimet, metarrëfimet etj., nuk i shkojnë për shtat kohës, megjithatë, një tjetër tipar i postmodernes është doublecoding, një formë e të shkruarit që në një nivel të caktuar "i shkel syrin" një lexuesi të arsimuar, kurse në një nivel tjetër i drejtohet një lexuesi më naiv, që nuk e kupton kur ia shkel syrin.
Një shembull?
Një skenë që mund të përkufizohet si tipike postmoderne është kur Adsoni dalldiset e bën seks në kuzhinë me një vajzë. Ai përkundet midis një kolazhi fragmentesh të mistikëve mesjetarë që flisnin për vizionet e Perëndisë, por në atë kontekst dukej se aludonin për seksin, i cili gjithashtu ishte i vërtetë. Lexues të shumtë e kanë marrë si një përshkrim të bukur të një marrëdhënieje seksuale dhe asgjë tjetër, përfshi këtu edhe regjisorin e filmit, Jean-Jacques Annaudin, që ka arritur një orgazëm pa iu referuar teologjisë. Me pak fjalë, është një lojë me kod të dyfishtë. Edhe një pikturë nga Max Ernst mund të duket si një vepër surrealiste ala Dali, pa e kuptuar se është një kolazh i pjesëve ekzistuese.
Si reaguan kolegët e universitetit ndaj suksesit marramendës të “Emri i trëndafilit”?
Shfaqën zili? Para së gjithash, më lejoni të them se vetëm pas botimit të romanit kam marrë 38 laura honorem. Pra, është e qartë që kolegët akademikë e kanë vlerësuar. Sa për kolegët jouniversitarë! Në Itali, kuptohet pse, dikush ka thënë: mor por ky ishte kamerier në një bar te qoshja dhe tani po i gëzohet happy hour! Nuk bëhet fjalë për zilinë, problemi është që fqinjin nuk mund ta pranojmë që është i famshëm! Edhe pse në Itali njihen "aventurat" e mia të panumërta, si Diario minimo dhe ca gjëra të tjera, ndërsa jashtë vendit më njohin vetëm si autor librash seriozë. Nuk është një tipar vetëm italian. Në SHBA Philip Roth shet libra pa fund, por kjo nuk e ndalon kritikën të krijojë imazhin që do rreth tij. Unë mund t'ju tregoja të paktën dy zotërinj shumë të njohur, që kur doli libri për herë të parë, shkruan një himn lëvdatash, dhe kur libri doli në 200 000 kopje, shkruan të kundërtën. Po të kish mbetur romani te tirazhi 5000 kopje, do të kish qenë një kryevepër!
Me të vërtetë, nuk ndiet rreth vetes asnjë zili?
Ndoshta mëri kulturore, jo zili. Nuk mund ta quaj zili çdo formë të kundërshtimit, përndryshe do të isha më keq se ziliqarët.
Është e vërtetë se kishit frikë se “Emri i trëndafilit” do të bëhej Emri i dorëzimit, pra që do të ishte një dështim, një katrahurë editoriale?
Them se kjo ishte një shaka e bukur e Luciano Maurit, i cili, si distributor i romanit, ishte i interesuar për tirazhin. Apo ndoshta, hëm, mund ta kem shpikur dhe vetë: është kaq e kollajshme për t’u thënë, saqë kushdo mund ta shqiptonte. Është e vërtetë se në një tryezë me miqtë u thashë që mbase librin do t’ia jepja Bibliotekës Blu të Franko Maria Ricci-t, një arkiv i shkëlqyer dhe me dinjitet. Mirëpo ndodhën disa ngjarje. Së pari, në paraqitjen vjetore të librit, librarët prenotuan 80 000 kopje, nuk e di se për shkak të besimit apo të kureshtjes. Së dyti, isha shprehur se nuk doja t’ia jepja Bompianit, sepse duke qenë botuesi im, më dukej shumë e lehtë, ndërkohë që kisha nevojë për gjykimin e botuesve të tjerë. Tri ditë më vonë më mori në telefon Giulio Einaudi: 'më kanë thënë se po shkruani një roman, jam gati t’jua botoj menjëherë'. Pastaj më telefonoi (nëse më kujtohet saktë) Paolini nga Mondadori: 'a është e vërtetë që po shkruani një roman? Na i jepni ne për botim'. Në këtë pikë, ishte e kotë të llastohesha. Ia dhashë librin për ta lexuar Vittorio Di Giuros, drejtor i Bompianit. Ai ishte i pari që shqiptoi fjalët magjike: do botoj tridhjetë mijë kopje. Së treti, ishte hera e parë që po shkruaja një roman dhe doja të dëgjoja mendimin e miqve. Harxhova 500 mijë lira që aso kohe ishin shumë, për të bërë fotokopje. Nuk do t’i përmendja kurrë emrat e njerëzve të njohur që më thoshin: po, por është shumë i gjatë dhe i rënduar, duhet shkurtuar përgjysmë. François Wahl, i cili atëherë ishte botuesi im francez, më shkroi: Cher Umberto, la baleine est trop grande, elle ne peut pas nager. Balena është shumë e madhe, nuk e mban deti ... (Ekoja qesh me gjithë zemër). Isha në shoqëri të mirë, Vittorini ka refuzuar Gattopardin, kurse Bompiani Bashkë me erën dhe Lolitën…"
Thuhet sikur romani juaj e ndryshoi letërsinë italiane? Keni dhe ju të njëjtin mendim?
Jam personi i fundit të cilit duhet t’ia bëni këtë pyetje. Tani e shoh që tridhjetë vjet qenkan pak. Duhet pritur të paktën 150 vjet, për të pasur vizione të sakta. Pastaj, më fal, ka libra që mund të duken provokatorë, por që nuk lënë gjurmë në letërsi. Merr, fjala vjen, Indiferentët e Moravias: bie si gur në mes të pellgut, po a mund të themi që pas dhjetë apo njëzet vjetësh më pas, romancierët italianë filluan të shkruajnë si Moravia? Jo. Vazhdonin të shkruanin si Virgilio Brocchi. Mbase “Emri i trëndafilit” ka frymëzuar disa romane historike. Në fakt, në Itali ndryshe nga sa ndodhte në botën anglosaksone apo në Francë, nuk kishte një traditë të romanit historik, shkrimtarët kishin ngecur në shekullin 19.
Është e vërtetë që titulli ju erdhi ndër mend kur po shkruanit radhët e fundit të librit?
Kisha sajuar një duzinë titujsh, midis të cilëve ai që më pëlqente ishte “Krime në abaci”, kurse ai që më tërhiqte më pak ishte Blitiri, një term i përdorur nga logjistët mesjetarë për të përshkruar një fjalë pa kuptim. “Emri i trëndafilit” më shkreptiu në mendje i fundit, duke menduar pikërisht për hekzametrin përfundimtar: dhe sa herë ua tregoja këtë listë miqve, të gjithë e vinin gishtin këtu. Në fund të fundit më pëlqente edhe mua, sepse nuk kishte të bënte fare me librin, edhe pse më vonë, të gjithë provuan të jepnin interpretime delikate".
Marrë nga Shqipi
Comments
Intervista e marre nga Paolo
<p>Intervista e marre nga Paolo di Stefano, per fat te keq e masakruar nga perkthyesi, qe nuk e ka per gje ta shkurtoje sipas deshires. Mungese e plote respekti per autorin.</p>
Add new comment