Të Vërteta të Pathëna

Çastin e madhështisë time të shndrisë, e kam parë,

Edhe Lakeun eternal pallton të ma mbajë, e të nënqeshë, e kam parë,

Edhe shkurt, kisha frikë.

-          T. S. Eliot, “Kënga e dashurisë e J. Alfred Prufrock.”

Sikurse shumë lloje të përvojës në jetë, risia e diagnozës së kancerit malinj e ka edhe ajo një prirje për t’u fashitur. Nis e bëhet bajate, madje edhe vjen duke u bërë banale. Njeriu mund të mësohet fare mirë me fantazmën e Lakeut eternal, si të ish ndonjë i çartur mortsjellës që përgjueshëm fundmbrëmjes në koridor zë pusi, duke gjuajtur çastin për ta thënë një fjalë. Edhe unë jo se kam kushedi çfarë për të mos qenë dakord që të ma mbajë pallton në atë farë mënyre të shquar, si për të më kujtuar ashtu pazëshëm së është koha për të shkuar. Jo, është nënqeshja ajo që më vë poshtë.

Shumë më shpesh se rregullisht, sëmundja më shërben edhe me speciale cingërisëse të ditës, ose shijen e muajit. Këto mund të jenë inflamcione kuturu ose ulçera në gjuhë a në gojë. Ose, pse jo edhe pak neuropati periferale, që t’i bën këmbët të mpira e të akullta? Ekzistenca e përditshme shndërrohet kështu në diçka si prej bebeje, e matshme jo me lugë kafeje të Prufrock-ut, por me doza picërrake ushqimi, që shoqërohen me zukama zemërdhënëse vëzhguesish, ose me diskutime solemne të operacioneve të aparatit tretës, që zhvillohen me të panjohur që përkushtohen si mëma. Në ditë më pak të mira, ndihem si ai derrkuci këmbë-drunjtë që i përket një familjeje sadistikisht sentimentale, së cilës s’i bën zemra t’ia kullufisë njëherësh më shumë se një llokmë. Veçse kanceri s’është kaq… i tapinosur.

Më dëshpërim-ndjellësi dhe alarmuesi i të gjithëve, gjer më tani, ishte çasti kur zëri më doli befas si një piskamë fishkëllyese prej çilimiu (ose ndoshta derrkuci). Pastaj zuri të regjistrohej gjithandej duke u luhatur midis një pëshpërime të ngjirur e të thatë dhe një blegërime të përvajshme e të hollë si fije letre. Ndodhte që zëri të më trembte, e tani po më tremb përditë se do të zhduket përfare. Sapo qeshë kthyer prej dy ligjëratave që mbajta në Kaliforni, ku me ndihmë të morfinës dhe adrenalinës ende ia dilja të “projektoja” suksesshëm nyjëtimet, edhe kur bëra t’i thërras një taksije diku jashtë shtëpisë  – hiçgjë s’ndodhi. Mbeta i ngrirë, si maçok torollak që kish humbur befas mjaullimën. Më parë mund ta ndalja nje taksi New York-u që prej 30 hapash larg. Ia dilja poashtu, që pa ndihmë mikrofoni fare, ta rrokja radhën e fundit edhe galerinë e një salle debati të mbushur cit. Edhe mbase s’është ndonjë gjësend për t’u mburrur, por njerëzit më rrëfejnë se po ta kishin radion a televizorin të ndezur, madje edhe që prej dhomës ngjitur, gjithnjë do të mundeshin të ma shquanin tonin, duke marrë vesh kësisoj se edhe unë isha “ndezur”.

Sikurse shëndeti vetë, humbja e diçkaje të tillë s’mund të imagjinohet, përveçse atëhere kur ndodh. Si shumëkush tjetër, edhe unë kam luajtur me versionet e lojës rinore “Cilën do të zgjidhje?”, ku zakonisht debatohet nëse do të ish verbimi apo shurdhimi ai më shtypësi. Por, s’më kujtohet ndonjëherë të kem spekulluar se si mund të ndihesh vallë kur të pllakos memecëria. (Në vernakularin amerikan, të thuash “do të plasja po të isha memec” ndofta do t’i jepte shaks një tjetër nënqeshjeje.) Humbja e aftësisë për të folur i ngjan më fort një ataku impotence, ose amputimit të një pjese të personalitetit. Në një masë të madhe, si në publik ashtu edhe në privat, unë “isha” zëri im. Gjithë ritualet dhe etiketa e bisedimit, që prej qërimit të fytit tek gatitesha të rrëfeja një shaka tejet të gjatë e e të zorshme e deri te (në ditët e rinisë) rrekja për t’i bërë propozimet më bindëse ndërsa e zhysja tonin me një oktavë strategjike turpi, të gjitha ishin pjesë e brendshme dhe esenciale tek unë. Kurrë s’kam mundur të këndoj, por dikur mund të recitoja poezi e të citoja prozë e madje ndodhte edhe që të ma kërkonin një gjë të tillë. Edhe zgjedhja e kohës është gjithçka: ai çast i mrekullueshëm kur ia nis edhe kulmon një rrëfim, ose ia këput me një rresht për të qeshur, ose kur përqesh ndonjë kundërshtar. Për çaste të tilla jetoja. Tani, nëse dua të hyj në bisedë, më duhet të tërheq vemendjen në një tjetër mënyrë, edhe të jetoj me faktin e tmerrshëm se njerëzia do të më dëgjojë “dhembshurisht”. Së paku, nuk do t’iu duhet ta mbajnë gjatë vemendjen: s’kam takat të vijoj gjatë, edhe sidoqoftë as që do të mundja.

Kur bie sëmurë, njerëzit të dërgojnë CD. Shumë shpesh, në përvojën time, këto janë të Leonard Cohen. Kështu, së fundmi kam mësuar një këngë të titulluar “Po të jetë vullneti yt” (If it be your will). Eshtë pakëz e sheqerosur, por është sajuar bukur edhe nis kështu:

Po të jetë vullneti yt,

Që unë më të mos flas:

Dhe zëri të më ngrijë,

Siç ishte më parë…

Them se është më mirë të mos e dëgjosh këtë natën vonë. Leaonard Cohen është i paimagjinueshëm, edhe i pandashëm prej zërit të vet.  (Dyshoj tashmë se dua t’ia di, ose duroj, që ta dëgjoj atë këngë kënduar prej tjetër kujt.)  Në një farë mënyre, i them vetes, nëse mund t’ia dal mbanë duke komunikuar vetëm përmes të shkruarit.  Mirëpo, them kështu vetëm për shkak të moshës time. Nëse do të më kish humbur zëri më herët, s’besoj se do të kisha arritur shumë mbi faqe të letrës. I kam një borxh të madh Simon Hoggart-it të The Guardian (bir i autorit të Dobitë e Dijes), i cili 35 mote të shkuara më vuri në dukje se një artikull i imi qe i mirë-argumentuar, porse pa jetë, edhe më këshilloi shkoqur të shkruaja “më shumë ashtu siç flas”.  Asaj kohe mbeta pothuaj pa fjalë përballë akuzës se qeshë i mërzitshëm dhe kurrë s’e falënderova siç i takonte, por me kohë e kuptova se frika ndaj vetë-indulgjencës dhe përemrit vetor s’ishte veç forma e saj e indulgjencës.

Më vonë, klasat e shkrimtarisë i nisja duke thënë se cilido që mund të flasë edhe mund të shkruajë. Si ua çelja kështu humorin me një shkallare të lehtë për t’u rrokur, sakaq ua zëvëndësoja me një gjarpër të madh e të neveritshëm: “Sa prej jush në këtë klase, do të thonit ju, dinë të flasin? Dua të them, dinë përnjimend të flasin?” Kjo bënte efekt tamam të mjerueshëm. U thoja ta lexonin çdo hartim me zë të lartë, mundësisht një miku të besuar. Rregullat ishin gjithnjë po ato: Shmangni shprehjet e gatshme (si flamë, siç thosh William Safire) dhe përsëritjet. Mos thuaj se “si çunak, gjyshja më lexonte gjithnjë”, veç në mos ajo pastë qenë vërtet çunak në atë fazë të jetës së saj, e nëse vërtet ka pasë qenë ashtu, atëhere mbase më mirë do t’i binte të na sillje një tjetër paragraf hyrës. Nëse diçka ia vlen ta dëgjosh a t’i mbash vesh, ka shumë të ngjarë t’ia vlejë ta lexosh. Pra, mbi të gjitha kjo: Gjej zërin tënd.

Lëvdimi më kënaqësisjellës që një lexues mund të bëjë, është të thotë se ndihet personalisht i adresuar. Sill ndër mend autorët e preferuar dhe më thuaj nëse kjo s’është bash një nga ato gjëra që të thëthin vemendjen, shpesh bile edhe pa e vënë re. Një bisedë e mirë është e vetmja ekuivalente humane: të kuptuarit se ide të njëmendta po shtrohen dhe njëkohësisht po rroken, se ironia dhe elaborimi gjejnë vendin e vet, edhe se një thënie bajate a verejtje e vetëkuptueshme do të ishte lënduese pothuaj deri fizikisht. Kështu edhe filozofia ka evoluar në simposium, përpara se të shkruhej në letër. Edhe poezia ka nisur me zërin si të vetmin aktor kryesor dhe veshin si të vetmin regjistrues. Në fakt, as unë nuk di të ketë ndonjë shkrimtar vërtet të mirë që të ketë qenë shurdh. Si mundet ndokush, qoftë edhe me anën e sistemit mendjehollë të shenjave të të mirit Abbé de l’Épée, të përsiasë sëmbimet e vogla dhe ekstazat e nuancës që zëri i mirë-akorduar mund të përcjellë? Henry James dhe Joseph Conrad në të vërtetë i diktuan novelat e fundit – gjë që do numëruar si një nga arritjet më të mëdha vokale të të gjitha kohrave, edhepse atyre do t’u kish bërë mirë të dëgjonin mbrapsht disa prej paragrafëve – edhe Saul Bellow e diktoi një pjesë të mirë të librit Dhurata e Humboldt-it. Pa ndjesinë tonë korresponduese për idiolektin, vula mbi mënyrën me të cilën një individ aktualisht flet edhe kësisoj shkruan, do të ishim të privuar prej një kontinenti të tërë simpatie humane si dhe prej kënaqësive të tjera prej çelësash minorë, sikurse imitimi dhe parodia.

Më solemnisht: “Gjithë sa kam është një zë,” shkruante W. H. Auden te “1 shtator 1939,” përpjekja e tij angështuese për të rrokur dhe kundërshtuar triumfin e së keqes radikale. “Cili mund të mbërrijë të shurdhëtin?” pyeste ai dëshpërueshëm. “Kush mund të flasë për memecin?” Pothuaj po në atë kohë, nobelistja e ardhëshme gjermano-çifute, Nelly Sachs, e kuptoi se qe fantoma e Hitlerit ajo që e kish lënë mirëfilli pa fjalë: zë-grabitur nga mohimi brutal i të gjitha vlerave. Idioma jonë e përditshme e mban të konservuar idenë, sado në mënyrë të moderuar: kur një shërbyes i devotshëm publik vdes, obituaret shpesh thonë se ai qe “zë” për të padëgjuarit.

Marrë nga Vanity Fair, 10 maj 2011

Përktheu: Atena Bishka