Mbi identitetin greko-shqiptar
Dimitris Christopoulos, profesor i shkencave politike në Universitetin Panteion, në një intervistë për gazetarin Nikos Janopulos, analizon identitetin hibrid. Christopoulos ndalet te identiteti greko-shqiptar, një ide e hedhur prej tij pak vite më parë, dhe që ka të bëjë me fëmijët e emigrantëve shqiptarë të lindur dhe rritur në Greqi.
Christopoulos ishte iniciatori dhe përgjegjësi shkencor i një filmi me regji të Ilir Tsoukos dhe prodhim të Fondacionit Onassis, që trajton pikërisht këtë identitet të ri. Filmi “Dhe El dhe Al” u shfaq premierë në Festivalin e Selanikut dhe ka nisur tashmë udhëtimin e tij në festivalet e tjera ndërkombëtare.
Në të njëjtën kohë, Christopoulos është përgjegjës akademik i një programi të Fondacionit Grek për Kërkimin dhe Inovacionin me titull “Një përkatësi greko-shqiptare në formim”, i cili bëri një përmbledhje të parë në Universitetin Panteion pak ditë më parë, ndërsa të premten e ardhshme do të organizohet në kuadër të tij një konferencë me këtë temë në Korçë.
Në kuadër të konferencës do të shfaqet edhe një "avant-premierë" e filmit «Dhe El dhe Al» në gjuhën shqipe dhe angleze, me titull «Albgreco», para se të bëhet premiera zyrtare e tij në Festivalin e Tiranës në shtator.
Të filloj me një pyetje të përgjithshme në fushën e koncepteve? Identitetet i kemi apo i krijojmë?
Nuk kemi asgjë përveç kodit tonë gjenetik. Nëse dikush beson se të jesh grek apo shqiptar, anglez apo pakistanez është diçka e përcaktuar nga ai kod, atëherë do të jetë e vështirë të bëjmë një diskutim. Identitetet – ose më saktë, përkatësitë – i formësojmë duke ndërtuar personalitetin tonë. Por këto identitete nuk janë flutura që i mbledhim sipas dëshirës. Nganjëherë madje na imponohen në mënyrë të detyruar. Askush nuk na pyeti as mua e as ju se si donim të na quajnë, as nëse donim të pagëzohemi. Prandaj, identitetet janë një spektër përkatësish që njerëzit nuk i zgjedhin lirshëm – edhe nëse ndonjëherë kështu duket – por u imponohen nga hapësira dhe koha ku jetojnë.
Në vitin 2020 – pesë vjet më parë – realizuam në 247 dokumentarin “E pastra e re”. Ishte hera e parë që përmendët ndërtimin e një identiteti greko-shqiptar? Çfarë ka ndryshuar që atëherë?
Asgjë e veçantë. Thjesht, me kalimin e kohës, bëhet gjithnjë e më e kuptueshme – edhe për ata që dikur e shihnin idenë e greko-shqiptarisë si diçka ekzotike – se gjërat në fakt po shkojnë në atë drejtim. Por kjo nuk është surprizë. Kështu ndodh kudo ku shkojnë emigrantët: si ata vetë, ashtu edhe fëmijët e tyre, përvetësojnë kode të vendit pritës, dhe kështu kemi greko-gjermanë, greko-amerikanë e kështu me radhë.
Nëse ka ndryshuar diçka nga atëherë, është se kjo përkatësi e re po forcohet gjithnjë e më shumë dhe, mbi të gjitha, po legjitimohet më lehtësisht në sferën publike. Para 20 vjetësh, në një konferencë në Panteion, përdora fjalën “greko-shqiptar” dhe një profesoreshë më korrigjoi duke më thënë se kjo nuk ekziston. Nuk e di nëse do të më korrigjonte edhe sot…
Si ishte të flisje për “greko-shqiptarësinë” njëzet vjet më parë, kur në Greqi dominonte ende slogani “Nuk do të bëhesh kurrë grek, shqiptar”?
Pikërisht këtë dua të them. Atëherë ishte më e vështirë, sepse një mendim i tillë vinte në kundërshtim me një ide mbizotëruese në Greqi: atë se kombi grek është diçka monolite dhe historikisht e pathyeshme. Diçka e pandryshueshme dhe e dhënë njëherë e përgjithmonë. Megjithatë, nëse ka diçka që njeriu kupton duke shqyrtuar identitetet kombëtare – si edhe çdo lloj tjetër identiteti – është se ato janë takime të vazhdueshme që ndodhin pa pushim në ndërgjegjen e vet njerëzve, dhe për këtë arsye kanë një karakter dinamik dhe në ndryshim të përhershëm. Përvoja e emigracionit pas Luftës së Ftohtë në Greqi ka qenë shumë e rëndësishme për të rishikuar atë ide të “nuk do të bëhesh kurrë grek”.
A është hera e parë që ndërtohet një identitet i tillë hibrid mes grekëve dhe shqiptarëve?
Jo! Dhe pikërisht kjo është veçantia e kësaj historie. Deri në fund të shekullit të 19-të, para krijimit të kombit shqiptar, shqiptarët ortodoksë të krishterë që jetonin në territorin grek u bënë Arvanitas. Pas Luftës së Dytë Botërore, një pjesë e rëndësishme e grekëve të Shqipërisë, kryesisht ata nga Dropulli, u integruan në narrativën kombëtare të Shqipërisë së Enver Hoxhës, me rezultat që pakica greke furnizoi shtetin shqiptar me funksionarë të lartë, ushtarakë, diplomatë e të tjerë. Në njëfarë kuptimi, atëherë këta grekë u bënë shqiptarë. Pra, mund të themi se ajo që vërejmë sot nuk është diçka e re apo e paprecedentë. Kështu ndodh kur popujt jetojnë pranë njëri-tjetrit.
Si e shohin grekët e Shqipërisë këtë greko-shqiptari?
Ashtu si edhe shqiptarët e Greqisë, edhe grekët e Shqipërisë nuk janë një grup homogjen në lidhje me mënyrën se si e kuptojnë identitetin e tyre. Ka grekë që përjetojnë bashkëjetesën e dy identiteteve pa ndonjë konflikt apo konkurrencë.
Por ka edhe njerëz që nuk e kuptojnë konceptin “edhe – edhe”, dhe besojnë se të jesh një gjë përjashton të qenit tjetra. E njëjta gjë vlen edhe për një pjesë të konsiderueshme të emigrantëve shqiptarë dhe të fëmijëve të tyre në Greqi.
Ku është më e vështirë të pranohet ky krijim hibrid për të cilin flisni? Në Greqi apo në Shqipëri?
Më parë ishte më e vështirë në Greqi, sot është në Shqipëri. Por në Greqi, me përvojën e një milion emigrantëve që nga vitet ’90 e në vijim, gjërat kanë marrë rrugën e tyre. Po të na thoshin para 20 vjetësh se dikush si Antetokounmpo është grek, shumë do të kishin buzëqeshur me mosbesim. Por sot, në Greqi është e pranuar që ekziston një komunitet afrogrekësh. Veçanërisht në rastin e shqiptarëve, ku nuk ka ndonjë dallim të dukshëm të jashtëm mes “ne” dhe “ata”, kjo e bën edhe më të lehtë. Në Shqipëri, megjithatë, sot është më e vështirë të pranohet kjo, sepse pikëpamjet monolite mbi shqiptarësinë janë më të forta se sa ato që ekzistojnë sot në Greqi. Megjithatë, siç thuhet, “Avash avash bëhet shelegu dash”. Asgjë nuk ndryshon brenda një nate. Ndryshimet e ideve kërkojnë kohë. Po të kishte përjetuar Shqipëria në 30 vitet e fundit një situatë ku 10% e popullsisë të ishte emigrantë – siç ndodhi në Greqi – gjërat do të ishin ndryshe.
Në çfarë mase ndikon marrja e shtetësisë greke në diskutimin për identitetin greko-shqiptar?
Sigurisht që ndikon. Marrja e shtetësisë greke krijon pritshmëri tek njerëzit. Pritshmëri që nuk i kishin më parë. Ndryshe vepron dikush si qytetar i një vendi, ndryshe si një i huaj i thjeshtë. Sidomos në Greqi, ku fatkeqësisht ende nuk është arritur të rregullohen në mënyrë të përhershme lejet e qëndrimit për emigrantët. Është turp që njerëz që jetojnë në Greqi prej 25 vjetësh të jetojnë me certifikata dhe pa leje qëndrimi afatgjata. Kjo, nëse doni, është gjëja më e dhimbshme për këta njerëz dhe zhgënjimi më i madh i administratës greke. Kështu, për disa, shtetësia greke bëhet e vetmja mundësi për t’u legalizuar dhe për të udhëtuar në vende të tjera.
Si e shihni të ardhmen e këtij identiteti në Greqi? Fëmijët e brezit të tretë, pra nipërit dhe mbesat e emigrantëve që erdhën në vitet ’90, kanë filluar tashmë të lindin. Në çfarë drejtimi do të shkojnë ata?
Nuk mendoj që rasti i emigracionit shqiptar në Greqi do të ndryshojë shumë nga përvoja e komuniteteve të ngjashme në vende të tjera, ose nga emigracioni shqiptar në Itali, për shembull. Kalimi i kohës i largon njerëzit nga vendlindja e tyre. Kjo është rregulli. Nga ana tjetër, veçanërisht kur jeta është e vështirë, ideja e “kthimit te rrënjët” është gjithmonë tërheqëse. Kjo vlen kudo.
Nënkuptoni që kjo bisedë nuk është thjesht “greko-shqiptare”, por lidhet në përgjithësi me situatën e brezit të dytë apo të tretë të emigrantëve në vendet ku kanë lindur ose janë rritur?
Plotësisht. Besimi që rasti i Greqisë dhe Shqipërisë është diçka e veçantë në krahasim me të tjerat, është një narcizëm kombëtar dhe fatkeqësisht prosperon tek shumë grekë dhe shqiptarë. Por kjo është krejtësisht e gabuar. Çdo rast kombëtar ka veçoritë e veta, por asnjë rast nuk është i papërballueshëm. Këto janë gjëra themelore për politikën krahasuese.
Si e trajton shteti grek ndërtimin e këtij identiteti? A konsiderohet dicka e “pëlqyeshme”?
Një pjesë e elitave politike greke dhe administratës, duke përfshirë edhe disa konservatorë, e kupton dhe madje e miraton atë. Një pjesë tjetër nuk arrin ta pranojë, dhe një pjesë më e vogël tani ndihet në siklet. Ashtu siç ndiheshin disa të djathtë gjermanë kur fëmijët e gastarbaiters-ve grekë bëheshin gjermanët më të mirë. Kështu ndodh gjithmonë.
Çfarë roli ka luajtur ndërtimi i këtij identiteti greko-shqiptar në integrimin e brezit të dytë?
Nuk flasim për “një” identitet, por për një horizont, një gamë përkatësish ku secili gjen vendin që i takon. Ka fëmijë shqiptarësh në Greqi që fshehin prejardhjen e prindërve të tyre. Ka fëmijë që duan ta bëjnë atë të njohur. Të gjitha janë pjesë e paketës. Ashtu si kudo. Gjëja më e rëndësishme është që tani këta fëmijë mund të flasin për veten e tyre. Ky është integrimi. Të kenë fuqinë dhe njohuritë për të qëndruar drejt dhe për të folur. Prindërit e tyre nuk mundnin dhe atëherë duhej që të tjerët të flisnin për ta. Jam shumë i kënaqur që të gjitha grupet kërkimore që kam krijuar përbëhen në shumicë nga grekë-shqiptarë të rinj që tani janë protagonistë. Këta janë e ardhmja dhe ura më e mirë midis dy vendeve. Le ta kuptojmë këtë, sepse shumë kapital diplomatik është shpenzuar midis Greqisë dhe Shqipërisë për të kaluarën. Me gjithë respektin për plagët që ekzistojnë, le t’u japim hapësirë këtyre plagëve që të na shërbejnë si busull dhe jo si pengesa. Kështu ecin përpara shoqëritë.
Për ta përmbyllur, po ju bën një pyetje më personale: ju udhëtoni vazhdimisht në Shqipëri. Kam qenë me ju në një udhëtim në vitin 2022. Çfarë është ajo që ju tërheq kaq shumë?
Më tërheq etja për mbijetesë e njerëzve dhe autenticiteti i këtij vendi në nivel natyre, kulture dhe shoqërie, që fatkeqësisht po cënohen nga zhvillimi i pakontrolluar turistik.
Comments
Interviste e bukur
Interviste interesante e profesorit. Padyshim duket njohes i mire i realitetit shqiptar, kapacitet qe e lejon te perdore me shume kujdes fraza qe nuk i prishin humorin mendjenxehteve te te dy vendeve. Do e kisha pare me shume kenaqesi dokumentarin a filmin per te cilin flet, dhe me siguri do ta shikoj nese ambasada greke e shfaq edhe ne Tirane.
Ajo qe po me pelqen me teper eshte se profesori mundohet te lere ne te shkuaren qendrime te vecanta si puna e sloganit "grek nuk behesh kurre" qe fatkeqesisht mund te them se eshte aty prezent me fare pak ndryshim nga 92, kur ushtaret greke i perdornin si shenje shqiptaret qe kalonin malin. E njejta gje edhe edhe me basketbollistin me emrin e veshtire qe, sipas profesorit te gjithe e quajne grek. Atij i dhane nenshtetesi pak jave para se te fillonte ne NBA dhe eshte e veshtire te thuhet se nuk kishte influence amerikane aty. Padyshim Greqia ka shume interes qe ai te quhet grek tashme. Shprehja e tij se do te luaj me Panathinaikos pasi te jem bere pronar i ekipit, tregon se nuk e ka patur jeten te lehte gjate kohes qe ishte ne Greqi, ashtu si praktikisht nuk e kane te lehte shoket e tij qe s'kane shume te bejne ne topin.
Une nje gje nuk e kam kuptuar asnjehere. Pse nje 18 vjecar i sotem ne Gjermani, nip i 2 emigranteve greke qe kane shkuar atje nga '60 me nene e baba te lindur ne gjermani, greket e quajne akoma grek dhe nje shqiptar qe ka lindur ne shqiperi, po ka bere nja 10-15 vjet ne greqi, te njejtet njerez e quajne po grek.
Greqia padyshim qe nuk ben ndonje perjashtim te tjera vende qe kane emigracion, biles, mund te quhet se eshte ne hapat e pare. Holanda ka me shume se 50% dhe brukseli me shume se 70%. Po ashtu Anglia, Franca e tani edhe gjermania po renditet me to.
Tani femijet mund te flasin per veten dhe prinderit thote profesori dhe ka shume te drejte. Dikur ndruheshin. Po nga ana tjeter, kush mund ti ndaloje nese grupi perfshin 10% te popullates? Shqiptaret jane nga me te zgjuarit aty se e flasin gjuhen dhe duan vete te integrohen, po cmund ti bejne greket lagjeve kineze ku cdo familje hap dyqanin e vet me cingerrima 2 euro 5 cope? Asnjeri nga ata as nuk flet greqisht as nuk do te flase greqisht.
Qendrim interesant qenka edhe shprehja (besoj eshte shkruar sic e ka thene ai vete) qe "shqiptarët ortodoksë të krishterë që jetonin në territorin grek u bënë arvanitas". Nje pyetje do kisha. Nese keto nuk do ishin bere arvanitas, kush ngelet te ishin arvanitasit?
Add new comment