Pax Albanica: Ena e qelqtë e harmonisë fetare dhe … Shkodra
Problemet mes feve, sado paradoksale mund të duket, lindën tok me idenë për një Shqipëri të pavarur. Deri në atë moment, gjithçka ishte ok. Nuk kishin se për çfarë të haheshin brenda asaj që pak më sipër e quajta pax ottomana. Sherret do t’ua sillte identiteti befas i rikuperuar i shqiptarit. E prandaj, sa më shumë po ndiheshin apo u duhej të ndiheshin shqiptarë, aq më shumë provonin o për një nevojë afirmimi, o për vetëmbrojte, të motivoheshin në mënyrë fetare. Përveç kësaj, vetë Perandoria Osmane, sa kohë mbahej fort, nuk ish as e interesuar dhe as e prirur të nxiste sherre fetare. Ndërsa fuqitë e tjera të mëdha, për sa kohë që Porta e Lartë nuk tregonte shenja dobësie, nuk kishin as ngutin, as mundësinë që të trazonin ujërat. Dhe është pikërisht në momentin që perandoria po binte, që të gjithë, shqiptarët myslimanë e të krishterë, fuqitë e mëdha të Europës, otomanët, u vunë në lëvizje për të shpikur, promovuar apo mbrojtur interesa të tyre. Dhe qëllonte shpesh që interesi i tyre ishin sherret fetare mes shqiptarësh.
Myslimanët shqiptarë duhet të jenë kapur nga shqetësimi qysh herët, teksa shihnin se flamurin e përpjekjeve për rilindjen e Shqipërisë e kishin marrë të krishterët. Shkollat, shtypshkronjat, librat, abetaret, gazetat e në tërësi propaganda kombëtare ish në dorë të këtyre të fundit, sidomos të ortodoksëve që vepronin kryesisht nga emigracioni, dhe ky fakt i bënte që tek-tuk ta shihnin lëvizjen për rilindjen kombëtare edhe si një gjë që mund të merrte trajtën e një revanche-i të krishterësh kundër myslimanëve.
Kështu duhet ta kenë parë këtë punë edhe myslimanët e Shkodrës, e për këtë arsye duhet të jenë ndier ligsht, të pambrojtur e të kërcënuar, kur kanë parë se katolikët e atjeshëm po bubërronin në mënyrë të pazakontë. Roli i austro-hungarezëve dhe i italianëve në vitet ‘870, e më pas ngritja e shkollave nga ana e tyre dhe financimi e fuqizimi i klerit katolik, i shqetësoi autoritetet otomane, të cilët reaguan në mënyrën e vet: hoxhët, të cytur prej tyre, ditën t’i kandisnin myslimanët se austro-hungarezët e italianët ishin aty për interesat e veta e në mbrojtje të katolikëve. Gjasat janë që situatat të mos kenë qenë kaq bardhezi, por të shumtët, sidoqoftë, flasin për fanatizëm të myslimanëve të Shkodrës. Në këtë kuptim, ngjan se ky fanatizëm ka nevojë të shpjegohet më shumë sesa të vihet në diskutim. E duhet thënë se është një dukuri që daton më herët sesa mesi i shekullit XIX, kur zuri fill Rilindja Kombëtare, dhe lidhet më së shumti me paranojën e “rrethimit të krishterë”, prej së cilës kanë qenë mbërthyer. Nga jugu ishin katolikët e Lezhës e të Zadrimës, nga lindja katolikët e Mirditës, nga veriu katolikët e Malësisë e ortodoksët malazezë, e nga perëndimi ish “presioni” i katolicizmit të përtej Adriatikut.
Njëjtësimi me Perandorinë Otomane, tok me të mirat që vinin për këtë shkak, dhe tok me faktin që ata kanë qenë shumicë në qytet, ua lehtësonte disi barrën e “paranojës së rrethimit”, por pasionin fetar ua mbante më të ndezur sesa gjetkë. Shkodra njihet, me siguri nën efektin e kulturës kombëtare që u prodhua në fund të shekullit XIX e në gjysmën e parë të shekullit pasardhës, si një qytet katolik par excellence, por në një masë të madhe kemi të bëjmë me një legjendë, pasi në të vërtetë ka qenë gjithë kohën e sunduar, në pikëpamje numerike, administrative, ekonomike, politike e fetare nga myslimanët. Lulëzimi ekonomik që u përjetua nga shkodranët në fund të shekullit XVIII e në pjesën më të madhe të shekullit XIX lidhet me Bushatllinjtë, emri i të cilëve nuk u harrua më pas. Konsullit austro-hungarez në Shkodër, Theodor Ippen-it, i ka rënë në sy se shkodranët, kur donin t’u referoheshin kohëve më të mbrothëta për qytetin, thoshin “n’vakt t’Vezirit”, dhe me Vezir kishin parasysh Karamahmutin, që sundoi viset e Pashallëkut të Shkodrës për më shumë se 15 vjet, deri në vitin 1796. Në atë periudhë, Shkodra kish – kështu thotë Zija Shkodra – 60 mijë banorë, dhe një gjallëri ekonomike, që nuk do të përsëritej më në të ardhshmen. Katolikët zunë të bëheshin më të zëshëm në momentin që kohët e mbrothëta ishin lënë pas. Por qyteti mbetej në thelb mysliman.
“Shkodra nuk ka asnjë kishë deri më sot; shërbimi fetar kryhet në fushë; familjet e pasuna kanë altare në shtëpi, ku thonë meshë në dimër; para disa vjetëve, ipeshkëvi mujti me marrë leje nga pasha i vendit me ndërtue një kishë të vogël në oborrin e shtëpisë së vet”, shkruan Georg von Hahn në librin “Studimet shqiptare”, publikuar për herë të parë më 1854. Në këtë kohë ka qenë atje edhe francezi Hyacinthe Hecquard, si konsull, dhe thotë të njëjtën gjë (në shënimet e veta mbi udhëtimet në Shqipërinë e Epërme): “Shkodra ka 12 mijë katolikë dhe është selia e një peshkopi, [por atje] nuk ka asnjë kishë; një fushë e rrethuar me gardhe me gjemba është katedralja e qytetit kryesor të Shqipërisë së Epërme; në mes të fushës, një dërrasë e vendosur mbi katër gurë formon altarin; prej aty, prifti shërben meshën e shenjtë dhe u përcjell fjalën e Zotit besimtarëve të gjunjëzuar në tokë”. Më 1855, me paratë e dhëna nga Perandori i Austro-Hungarisë e nga kongregacioni ‘Propaganda Fide’ u ndërtua një seminar, por një vit më vonë, publikimi i ‘Hatt-i Humajum’-it që lejonte lirinë e ushtrimit të besimit fetar shkaktoi nervozizëm tek myslimanët, dhe këta të fundit iu vërsulën seminarit, duke e rrafshuar. Osmanët, që në këtë rast nuk mundën t’i bënin ballë tërbimit të besimtarëve, u treguan të gatshëm për të bërë zhdëmtimin, e më pas, e rindërtuan seminarin papnor jezuit. Ishte viti 1861. Pak më parë, në prill të vitit 1858, ish vënë guri i parë i Kishës së Madhe, dhe e kish vënë Valiu i Shkodrës, Avdi Pasha, ndërsa pak më pas, më 1867, Shkodra bëhet qendër e Arkipeshkvisë. Por, ndërkohë, katolikët ende nuk kishin lejen për të përdorur kambanat. Osmanët, në respekt të Kuranit, i kanë pasur zët kambanat. Në një hadith thuhet se kambana është “vegla muzikore e Shejtanit”, dhe në një hadith tjetër thuhet se “engjëjt e mëshirës nuk u bëjnë shoqëri njerëzve që kanë me vete qen apo kambana”.
E është për këtë arsye që Faik Konica e përmend me mburrje në një autobiografi të vetën faktin që i ati, Shahini, “ka dhënë lejen që t’u binin kambanave, dhe me këtë prishi zakonin që mbretëronte në Konicë”. “Të krishterët ortodoksë”, vëzhgon jo pa keqardhje Eqrem bej Vlora në librin “Nga Berati në Tomor e kthim”, “nuk kanë të drejtë të kenë kambana në kisha”. Ndërsa Noel Malcolm rrëfen në librin e tij “Bosnia, a Short History”, një ngjarje shumë interesante që vërtitet rreth një kambanoreje, dhe në këtë ngjarje është i përfshirë edhe një shqiptar osman, më shumë shqiptar sesa osman; një shqiptar tipik. Ja se ç’thotë Malcolm-i: “Në vitin 1863, autoritetet osmane, nën presionin e rusëve e të austriakëve, dhanë lejen për ndërtimin e një katedraleje ortodokse në Sarajevë. Në vitin 1872, kur punimet pothuaj kishin përfunduar, plasi sherri. Katedralja ishte ngritur në një nga rrugët kryesore të qytetit, dhe përveç kësaj, kambanorja e saj ishte në një lartësi që e kalonte atë të minares së xhamisë së Begova-s, gjë që provokoi nervozizëm mes myslimanëve (deri edhe Arthur Evans, një arkeolog britanik që rravgonte në Ballkan atyre kohëve e që për myslimanët nuk kish ndonjë simpati, shkruan në shënimet e tij se “ishte e zorshme të prisje në këto rrethana që myslimanët t’i gëzoheshin kësaj ‘përunjësie’ të krishterë”). Nervozizmi u shtua edhe prej faktit që tingulli i kambanores ish një mysafir i çuditshëm për Sarajevën osmane të atij moti, prore të pamësuar me një gjë të tillë, dhe në këto rrethana Haxhi Lojo, një hoxhë, e imami i xhamisë së Begova-s, u bënë zëri përfaqësues i zemërimit e i protestës së myslimanëve. Ky i fundit, imami i Begova-s pra, u vu në krye të një dërgate që do të merrte takim me guvernatorin që sapo ish emëruar në atë post. Guvernatori quhej Mehmet Aqif Pasha, dhe ish një shqiptar tepër praktik. Kur imami, duke u ankuar, i citoi një ajet kuranik, guvernatori iu kthye me të bërtitura: “Qepe gojën, hajvan! Dashke të më mësosh dhe Kuranin, palé! Ti kështu! Ti, mor qen rrugësh, nuk na duroke dot tingullin e kambanores! Dhe ju të tjerët jeni kaq leshko sa nuk e kuptoni se ky birbo do t’i binte vetë asaj kambanoreje, sikur t’i jepnin pesëdhjetë groshë në muaj për këtë punë”. Ju thashë apo jo, që fjala është për një shqiptar tipik?
Por po kthehem te Shkodra, të cilën Theodor Ippen-i, që ka qenë atje në kapërcyell të shekujve XIX e XX, e vizaton kështu: “Në pikën qendrore ish sheshi ‘Parruca’, dhe aty ndodhej xhamia kryesore. Në kafenetë dhe mejhanet e shumta kalojnë kohën oficerë e ushtarë, nëpunës të shtetit …, qytetarë myslimanë me fustanella të gjera … Nëpër gjelltore vlojnë mbi prushin e qymyrit lloje të ndryshme gatimesh sipas menusë turke. Kokat e pjekura të qingjave, që janë një delikatesë shqiptare, u ndjellin nepsin kalimtarëve; ndërkohë, klientët e rehatuar brenda kuzhinës, që shërben edhe si restorant, i shijojnë plot lezet gjellët e servirura në enë bakri të kallaisura”. Është po Ippen-i që citohet nga Annelise Ëernicke, një biografe që ka ndjekur jetën e tij në Shkodër: “Në Shkodër, ndarja e lagjeve të banimit, ndërmjet të krishterëve e myslimanëve, ishte shumë e theksuar. Lagjja e të krishterëve apo, siç thirrej, mëhalla e kaurëve, kishte pamjen e një getoje. Deri në mes të shekullit XIX nuk lejohej asnjë klerik katolik të tregonte hapur rrobat e priftit. Priftërinjtë mbanin veshur rrobat e tregtarëve katolikë të qytetit dhe qenë të detyruar, për sigurinë e tyre, të mbanin dy pistoleta në një rrip meshini”. “Misionarët françeskanë [ishin të detyruar të] mbanin fesin turk mbi krye”, ia bën Edëard Knight, që ka qenë në Shkodër më 1878. Kjo është pra Shkodra e dekadave të fundit të shekullit XIX, një qytet nën hyqmin, dhe me shijet e myslimanëve. Por këta të fundit nuk i ngushëllonte ky fakt. Ata ndienin se po humbnin terren, ndikim e pushtet.
“Myslimanët e Shkodrës janë nga më fanatikët ndërmjet gjithë myslimanëve shqiptarë”, ka shkruar Gabriel Louis Jaray që e ka vizituar Shqipërinë në vitin 1909, dhe kësaj teze i bën jehonë dhe Stavro Skëndi, veçse duke theksuar përthyerjen antikombëtare të fanatizmit: “[Fanatizmi] i myslimanëve të Shkodrës u provua çdo herë se ishte një pengesë për zhvillimin kombëtar”. Në vitin 1908, kur komitetet sekrete të Stambollit e të Manastirit po bënin çmos ta shtrinin veprimtarinë e tyre e të krijonin klube atdhetare në qytete të ndryshme të Shqipërisë, në Shkodër nuk gjetën mbështetje. Përkundrazi, “u pritën me armiqësi; myslimanët e atij qyteti iu dukën atyre si më prapanikët e më fanatikët nga të gjithë grupet fetare të Shqipërisë”. Në gazetën “Lirija” të 4 tetorit 1908 raportohet se, pas daljes së dekretit të Ministrisë turke të Arsimit që lejonte shqipen të mësohej në ‘Rushdije’ e ‘Idadije’ (ishin shkolla otomane që u përgjigjeshin respektivisht shkollës tetëvjeçare e të mesme në ditët e sotme), “myslimanët e Shkodrës nga ana e tyre nuk donin të dëgjonin as për shqipen e as për shkollat shqipe”. E njëjta gazetë raporton në numrin e radhës ca ditë më pas, se myslimanët shkodranë i kishin dërguar Stambollit një telegram, ku thoshin se “ata kishin jetuar 500 vjet me radhë me Turqinë, e nuk donin të provonin asnjë gjuhë tjetër, përveç turqishtes si gjuhë zyrtare”. Me gjuhë tjetër duket se kishin në mendje gjuhën shqipe.
Nuk u mjaftuan me kaq. Pas Kongresit të Manastirit, myslimanët e Shkodrës u ngritën kundër alfabetit latin, dhe bënë një propagandë të madhe, me ndihmën e ulemave e të hoxhëve, në favor të alfabetit arab, që ish i përshtatshëm për myslimanët, ngaqë – ky ish pretendimi i tyre – me atë alfabet ishte shkruar Kurani. Kjo nuk u dha nam të mirë myslimanëve të Shkodrës mes shqiptarëve. Hasan Prishtina, deputet në parlamentin turk, duke folur me konsullin austro-hungarez andej nga fillimi i vitit 1912, i thotë këtij të fundit se po punonin për një kryengritje të madhe, në të cilën të përfshiheshin edhe kosovarët që po fitonin ndjenjën e identitetit kombëtar, por do të liheshin mënjanë myslimanët e Shkodrës; nuk mund të mbështeteshin tek ta për shkak të prapambetjes e të fanatizmit të tyre.
Një numër udhëtarësh, diplomatësh, autorësh, studiuesish etj., që e kanë vizituar e prekur Shkodrën e tensionit fetar gjatë pjesës më të madhe të shekullit XIX e në fillim të shekullit XX, por edhe të tjerë që e kanë si objekt studimi Shkodrën e së njëjtës periudhë, dëshmojnë dhe citojnë ngjarje të ndryshme që, edhe kur / pse mund të duken a sillen si çikërrima, për shkak të natyrës së tyre sporadike, anekdotike e argëtuese, janë tek-tuk të rëndësishme, megjithatë.
Hyacinthe Hecquard tregon lidhur me një përplasje që ka ndodhur “rreth njëzet e pesë vjet më parë” (përplasje që u bë shkak, madje, edhe për krijimin e një kënge). Shënimet e tij janë shkruar andej nga viti 1860, e kështu, njëzet e pesë vjet më parë i bie të jetë viti 1835. Dhe konsulli francez tregon për disa dasmorë të Gashit që nisen të marrin nusen në Shalë. Në kthim u vunë të gjuanin me armë, gjë që e bënin shpesh në të tilla raste. Ndodheshin afër një varreze katolikësh, dhe dikujt i shkoi mendja të merrnin nishan mbi kryqin e një varri. E mbuluan kryqin me plumba, e kjo gjë, si myslimanë që ishin, u shijoi shumë. Banorët e atyshëm nuk e gëlltitën dot këtë sjellje, dhe e patën më për kollaj që të hakmerreshin mbi familjen e nuses, por anëtarët e kësaj të fundit, duke i mirëkuptuar në tërbimin e tyre, u kërkuan pak kohë, pasi do të ishin ata që do ta vinin në vend nderin e tyre të nëpërkëmbur. Shkuan në fshatin e Gashit dhe vranë dy nipër të familjes, ku kish hyrë nuse çupa e tyre. E nuk u kënaqën me kaq. Ata hynë në xhami, dhe aty therën një derr (kjo gjë, d.m.th. asociimi i xhamisë me një derr të therur, ka qenë gjetja më e parë që është parapëlqyer nga të gjithë ata që kanë dashur të provokojnë myslimanët), lanë dyert me gjakun e tij, dhe kokën ia vendosën në minber, ku rri hoxha për të thënë lutjet e tij. E kështu, loja u bë jek e jek. Dhe kjo fabul u rrëfye në vargje, e pastaj u bë këngë, të cilën Hecquard-i e jep në prozë.
Lidhur me shkatërrimin e Seminarit papnor të jezuitëve më 1856, për të cilin fola pak më sipër, ndonjë burim thotë se organizatori i shkatërrimit të kësaj ndërtese ka qenë Hamz Kazazi, e është fjala për po atë person që njëzet e ca vjet përpara kësaj ngjarjeje kish frymëzuar e udhëhequr kryengritjet “patriotike” kundër osmanëve e dy vjet më vonë, më 1858, ka pozuar për Marubët në shkrepjen e parë fotografike këtyre anëve, me mustaqe të mëdha, të varura, pis të zeza, veshur me fustanellë, me një shpatë në dorë e me nja dy pisqolla në brez. Dokumentet historike që ekzistojnë thonë se ka qenë 79 vjeç në momentin që ka pozuar, por në foto duket shumë më i ri.
Shpirtrat e trazuar të shqiptarëve, për shkak të fesë, i ka vënë re edhe Edëard F. Knight, teksa është endur malësive tona për ca kohë. Ka qenë viti 1878, fare pak kohë pas Lidhjes së Prizrenit. Në një fshat i kanë treguar një histori, që kish për personazh qendror një malësor katolik me emrin Nik Leka, me të cilin më vonë do të takohej sy më sy. “Ish një burrë shumë i gjatë, shumë i bukur, tek i cili kombinoheshin përsosurisht zemra e mirë me një egërsi të maskuar (great good-nature ëith a certain amount of latent ferocity)”, thotë ai, e pas kësaj vë në dukje që “Nik Leka kish një urrejtje të pashoqe për turqit, dhe me ‘turq’ ai, si të gjithë, kuptonte muhamedanët. ‘Janë djaj, plaçkitës’, thotë Knight që t’i ketë thënë ai. Dhe në shënimet e veta ka shkruar një frazë në shqip, që ai e ka dëgjuar të dalë nga goja e Nik Lekës, e që unë po ua sjell ashtu si Knight ua ka çuar lexuesve anglezë në vitin 1880 (në këtë vit u publikuan shënimet e tij): “Ku Turku vee kambet atu sdel baar”. Besoj që është e kuptueshme për këdo.
Nik Leka, siç kemi mundur ta marrim vesh aposteriori, nuk ia ka dalë të lërë emër në historinë e Shqipërisë, por atëmot çfarë nuk rrëfehej për të. “Një ditë prej ditësh, në pazarin e Shkodrës, ai nisi një diskutim me një mysliman që mbahej me të madh. Ky i fundit ish i shoqëruar nga tre sejmenë. Papritur, gjakrat u nxehën, dhe myslimani e quajti Nikun ‘një këlysh të krishterë’. Niku nuk ish i gojës, dhe bëri atë që dinte të bënte. Me dorën e majtë e kapi kundërshtarin nga bishtaleci i flokëve që myslimanët e linin pasi e rruanin kokën në mënyrë që pas vdekjes Muhameti të kish mundësi t’i njihte e të kish ku t’i kapte për t’i tërhequr vrik në parajsë (ky ishte shpjegimi me nota qesëndisëse që një pjesë katolikësh i bënin bishtalecit të myslimanëve), me të djathtën nxori jataganin nga milli, dhe me një goditje ia këputi kryet, të cilat i mbetën në dorë. Trupi i përfundoi në një kanal. Tre sejmenët iu hodhën përsipër, por dy syresh përfunduan të therur, e i treti arriti t’ia mbathte. Pas kësaj, ai i mori tri kokët e prera nën sqetull dhe me to si trofé, me një pamje triumfaliste, mori për në fshat, ku po e prisnin të vetët.” Janë shumë të pakta gjasat që kjo ngjarje të ketë qenë e vërtetë (rrëfimi bie era legjendë nga fillimi deri në fund), por fakti që Knight-it ia kanë treguar, flet për një klimë të acarimit të fortë mes besimtarëve të feve të ndryshme në Malësinë e atyre kohëve. Është dhe vetë Knight-i që, përtej rrëfimeve që i dëgjonin veshët, e ka vënë re këtë armiqësi ndërfetare. Myslimanët e Gucisë (Gussinje, e quan ai) i vizaton si fanatikë të tërbuar. Ishte të shumtën e kohës nën shoqërinë e katolikëve, dhe i binte shpesh të dëgjonte përshkrime me terma përbuzës e të urrejtshëm. “Oh, myslimanët e Gucisë janë kafshë, bisha, derra. Mos shkoni atje, pasi me t’ju parë, do t’ju presin fytin”, i thoshin fretërit italianë që takoi në Kelmend. Po kështu i flisnin edhe për myslimanët e Pejës, Gjakovës, Prizrenit, të cilët “ishin thellësisht fanatikë (ferociously fanatical) nga frika se soji i shtypur i të krishterëve, me të marrë fuqinë në dorë, do t’i dëbonte myslimanët drejt jugut e drejt lindjes”.
Rrëfen Fulvio Cordignano: “Një rob nga Arsti kishte kërkuar për nuse për njërin prej djemve të vet një vajzë të re të krishterë, [e për këtë kish marrë dhe miratimin e njerëzve të vajzës]. Para se të bëhej celebrimi [në kishë], del lajmi se një mysliman i fshatit pranë Kryeziut, kish shprehur pëlqimin për të njëjtën vajzë, dhe kish përhapur fjalën se do të shkonte ta merrte në shtëpi. Babai i ‘dhëndërit’ të krishterë, me t’u informuar që çdo gjë ish e vërtetë, bëhet me disa miq të vetët, dhe ditën që myslimani e mori vajzën në shtëpi, iu dha në derë, dhe aty vranë dhëndërin rival, nusen dhe një të tretë që i kish dalë në mbrojtje çiftit. U kthyen në fshat nën duartrokitjet e njerëzve të tyre, therën disa lopë, e për tri ditë festuan triumfin mbi myslimanin, që kish dashur të çnderonte fenë e tyre”. Cordignano e nxjerr këtë ngjarje si një konflikt mes të krishterësh e myslimanësh (sepse kështu ia kanë interpretuar dom Pasi-t atje në fshat), por gjasat janë që feja të mos ketë pasur lidhje në atë mes. Autorëve të krimit nuk është se iu çnderua feja e tyre nga një i fesë tjetër; ata janë ndier të nëpërkëmbur vetë, dhe krimin do ta kishin kryer po njësoj, edhe sikur dhëndri furacak të kish shkuar me Bibël në dorë te çupa.
Pietro Quaroni, diplomat italian që ka punuar në Shqipërinë e para Luftës II Botërore, në librin me titull “Valixhja diplomatike” tregon ç’i ka treguar një prift françeskan. Në fakt, fillimisht ai flet për priftin françeskan (“që i rrotullonte ata sytë e mrekullueshëm të zinj, lëmonte mustaqet e tij prej musketieri, dhe bënte të ndritnin dhëmbët e tij të bardhë”), më tej vijon të flasë për urdhrin e françeskanëve në përgjithësi, dhe pas kësaj thotë se “i kujtohet akoma ky kapuçin i zi, krejt i bardhë, kur e ka takuar një mbrëmje dhe kur i tregonte se si kish rënë në duart e një fisi myslimanësh; e kishin torturuar duke ia djegur në prush shputat e këmbëve për ta detyruar të tregonte se ku ishin fshehur paratë e tij. “Nuk kam mundur të eci për një vit të tërë”, thotë Quaroni t’i ketë thënë françeskani me dy sy të vegjël çeliku, “por kisha pesë napolona flori qepur në kapuçin tim, dhe i kam akoma aty”. Nga mënyra se si e përshkruan priftin dhe se si është lidhur rrëfimi, duket sikur e ka fjalën për Fishtën. Por kjo është një histori aq e fortë sa ne, po të ish e vërtetë, do ta kishim marrë vesh nga biografët e dashamirësit e françeskanit bujëmadh. E pastaj, do të ish vetë Quaroni që do t’i përmendte emrin, pasi Fishta në vitet ‘930, kur Quaroni erdhi në Tiranë, ishte një personalitet lokal i njohur nga të gjithë diplomatët e të huajt që merreshin me Shqipërinë.
Në librin “Shqipëria, ngritja e një mbretërie”, autori Joseph Sëire bën fjalë mbi një përplasje të vitit 1911 të sponsorizuar nga malazezët e nga autoritetet turke, që mendonin të nxirrnin qar nga ky konflikt. Malësorët katolikë, të armatosur nga malazezët, kishin rrethuar Tuzin, pikën më të përparuar turke, dhe kërcënonin Shkodrën. Dhe sikur kryengritja të ish shtyrë derisa të ishin armatosur edhe malësorët e tjerë, Shkodra do të ishte marrë, thotë autori, ngaqë forcat e Turgut Pashës ishin shpërndarë në të gjithë veriun me detyra garnizoni dhe ngaqë valiu i Shkodrës, Bedri Beu, kish vetëm një mijë vetë në dispozicion për të mbrojtur qytetin. Por Bedriu nuk ndenji duarkryq. Ai u bëri thirrje myslimanëve të Shkodrës dhe të zonës së Postribës që të ngriheshin e të mbronin qytetin dhe fenë e tyre. Siç shihet, ka qenë i kujdesshëm që t’ua përmendë dhe fenë, që duhej mbrojtur. Ndërkohë, ish dhënë alarmi që malësorët katolikë financoheshin nga malazezët e ishin pararojë e ushtrisë së tyre që, me të hyrë në qytet, nëse do të hynte, do të bënte një plojë mbi myslimanët. Për rrjedhojë, tre mijë myslimanë të mbushur me zemërim u grumbulluan të merrnin armë, dhe marshuan kundër katolikëve. Pjesëtarët e fiseve të Malësisë së Madhe i ftuan postribasit të mos harronin se ata ishin të gjithë shqiptarë, se ata kishin rënë dakord të ngriheshin së bashku kundër turqve, se kryengritja drejtohej vetëm kundër autoritetit otoman, dhe kishte objektiv çlirimin e Shqipërisë nga zgjedha e huaj, por dyshimi, mosbesimi e frika nga malazezët dominuan. Të nxitur nga turqit, myslimanët sulmuan katolikët, por u thyen, dhe u tërhoqën andej nga kishin ardhur, e sikur të mos ish për përforcimet që erdhën nga deti, përparimi i kryengritësve nuk do të mund të ndalej.
Justin Godart na bën me dije se fanatizmi mysliman në Shkodër vijoi edhe pas themelimit të shtetit shqiptar. Ata – kështu i thotë prefekti i Shkodrës në një darkë që ish shtruar për nder të tij prej këtij të fundit – “protestojnë kundër vendimeve të Kongresit Kombëtar Mysliman, i cili e ndau nga Stambolli Bashkësinë Myslimane Shqiptare”. Ky shënim në ditarin e Godart-it është bërë në datën 26 gusht 1923, 5-6 muaj pas Kongresit të Myslimanëve, ku u mor vendimi mbi ndërprerjen e marrëdhënieve të varësisë me Sheh’ul-islam-in e Stambollit. Në atë kongres morën pjesë 36 përfaqësues nga të gjitha krahinat e Shqipërisë, u caktuan organet e komunitetit kombëtar sunit: kryemyftiu (Tiranë), myftinjtë e rretheve Shkodër, Tiranë, Korçë, Gjirokastër, u emërua Këshilli i Lartë i Sheriatit dhe u hartua Statuti.
Sipas Morrozzo della Rocca-s, myslimanët shkodranë kanë mbetur fanatikë deri në prag të Luftës II Botërore. Ata kanë organizuar një protestë të ashpër në vitin 1937, kur qeveria mori vendimin për të ndaluar përdorimin e perçes nga ana e grave (Ishte Këshilli i Përgjithshëm i komunitetit suní që mori vendimin fillimisht, më 1 mars 1937; pak ditë më pas, parlamenti miratoi ligjin; e më 10 mars doli dekreti i Mbretit Zogu I). Me këtë rast, konsulli italian në Shkodër, raportonte për Farnesina-n: “Ligji i sapomiratuar në parlament që ndalon përdorimin e çarçafit është bërë shkak për një trazim gjithnjë e më të fortë ndër myslimanët e Shkodrës …. Kjo gjendje e këtyre të fundit demonstrohet me ankesa, me peticione apo duke i mbajtur gratë të mbyllura në shtëpi. Autoritetet nga ana e tyre reagojnë duke theksuar se përdorimi i çarçafit do të ndalohet, në rast nevoje edhe me forcë, sepse është në kundërshtim me ligjin, sepse është antishoqëror, sepse ndihmon në lidhjen e martesave mes personave që nuk njihen, sepse rrënjos konceptin që gruaja duhet të jetë skllave dhe se duhet t’i shërbejë ekskluzivisht burrit. Ndërsa nga të gjitha qytetet nisen letra përgëzimi për qeverinë, në Shkodër nuk ka pasur asnjë manifestim në favor të ligjit”. Dhe Morozzo della Rocca jep dhe një detaj të fundit, që na bën të mendojmë se Zogu dinte si t’i bënte për vete, e t’u kthente mendjen, mullah-ëve e ulemave: Myftiu i Shkodrës ishte shprehur në favor të ndalimit të perçes, mirëpo tre vjet më parë, më 1934, i njëjti myfti ish parë i rreshtuar me kampin tjetër në një debat publik që u zhvillua mbi këtë argument.
Ky pasazh nga “Pax Albanica” është publikuar në numrin e sotëm të Shqipit
Comments
Mustafa: Nqs themi qe prania
<p>Mustafa:</p><p>Nqs themi qe prania e shume feve nuk eshte pasuri por plage, a mund te biem dakort qe dikujt t'i lejohet te argumentoje qe promovimi dhe prania e shume racave dhe kulturave ne shoqerite e sotme perendimore nuk eshte pasuri por plage?</p><p>Nje diskutim akademik i ashtuquajtur racist krejtesisht i ndaluar ne perendim dhe SHBA</p><p> </p>
Add new comment