Inteligjenca e bimëve

Bimët janë qenie inteligjente me mençuri të thellë – duhet vetëm të dimë si t’i dëgjojmë. Dhe Monica Gagliano di ta bëjë këtë gjë. Ekologjia evolucionare ka bërë eksperimente të jashtëzakonshme që sugjerojnë se bimët kanë aftësi të mësojnë, të mbajnë mend, madje edhe  dhe të zgjedhin. Dhe jo vetëm kaq. Gagliano, një studiuese e nivelit të lartë në Universitetin e Sidneit në Australi, bisedon me bimët. Dhe ato i kthejnë përgjigje. Bimët i japin asaj udhëzime se si të jetojë dhe të punojë.

Disa nga bisedat e Gaglianos kanë ndodhur në ëndrra profetike, gjë që e çoi atë drejt një studimi së bashku me një shaman në Peru, ndërsa shkelte mbi bimët psikoaktive. Një qasje “atipike” në një botë ku perceptimi dhe arsyetimi ynë ndërton shumë keqpërkufizime, ose përkufizime që përligjin dritaren tonë mbi botën, por jo gjithçka ndodhet në të. 

Ju njiheni për një eksperiment me mimosa pudica, e njohur zakonisht si "bimë e ndjeshme", e cila menjëherë mbyll gjethet e saj kur e prekin. A mund ta përshkruani eksperimentin tuaj?
Ndërtova një mekanizëm të vogël që më lejonte t’i hidhja bimët nga një lartësi mbase 15 centimetra. Pra nuk është shumë e lartë. Kur binin, kishte një bazë të butë. Kjo bimë mbyll gjethet e saj kur shqetësohet, veçanërisht nëse shqetësimi është një grabitqar i mundshëm. Kur gjethet janë të mbyllura, ajo lëshon një erë të keqe, një mënyrë kjo për të larguar “armikun”. Në fakt, ato jo vetëm që mbyllin petalet, por rrëzohen në plot kuptimin e fjalës sikur të donin të thoshin: "Ja, jam e vdekur. Nuk ke ç’të marrësh prej meje".

Ju e bëtë këtë pa pushim, duke i hedhur bimët në mënyrë të përsëritur.
Pikërisht. Nuk ka kuptim që një bimë ose një kafshë të përsërisë një sjellje që është në të vërtetë e padobishme, kështu që ne mësojmë shumë shpejt se çdo gjë që është e padobishme, nuk ka pse bëhet më. Kupton që po harxhon shumë energji duke provuar të bësh diçka që nuk të çon asgjëkund. Pra, a mundet që bima — në këtë rast, Mimoza — të mësojë të mos mbyllë gjethet kur grabitqari i mundshëm nuk është i vërtetë dhe pas kësaj nuk ka pasoja të këqija?

Pas sa hedhjesh ndaluan së mbylluri gjethet bimët?
Testi është për një lloj të veçantë të të mësuarit që quhet përshtatje. Vendosa t’i hidhja 60 herë rresht. Pastaj pati një pauzë të madhe për t'i lënë ato të pushojnë dhe e bëra përsëri. Por bimët tashmë po rihapnin gjethet e tyre pas tre deri në gjashtë hedhjet e para. Kështu që brenda pak minutash, ato e dinin saktësisht se çfarë po ndodhte – sikur të thoshin, "O Zot, kjo është me të vërtetë e bezdisshme por nuk do të thotë asgjë, kështu që nuk po e marr mundimin të mbyllem. Sepse kur gjethet i kam të hapura, unë mund të ushqehem me dritë."

Pra, ka një shkëmbim ndërmjet mbrojtjes së vetes kur kërcënimi është real dhe vijimësisë së të ushqyerit dhe rritjes. I lashë bimët të paprekura për një muaj dhe pastaj u ktheva dhe përsërita të njëjtin eksperiment mbi të njëjtat. Dhe kuptova se e dinin saktësisht se çfarë po ndodhte. Ato ishin të trajnuara.

Po thoni që këto bimë "kuptojnë" dhe "mësojnë" se nuk janë më të kërcënuara. Dhe po lini të kuptohet se ato "mbajnë mend". Nuk po i përdorni këto fjalë në mënyrë metaforike. A po thoni pikërisht këtë?

Po, kjo është ajo që ata po bëjnë. Kjo është padyshim kujtesë. Është i njëjti lloj eksperimenti që ne bëjmë me një bletë ose me një mi. Pra, përdorimi i fjalëve "kujtesë" dhe "mësim" është plotësisht i përshtatshëm. E di që disa nga kolegët e mi më akuzojnë për antropomorfizim, por nuk ka asgjë antropomorfike për këtë. Këto janë terma që u referohen proceseve të caktuara. Kujtesa dhe të nxënit nuk janë dy procese të ndara. Nuk mund të mësosh nëse nuk mban mend. Pra, nëse një bimë është po plotëson të gjitha kutitë dhe po bën atë që pritet nga një mi ose një bletë, atëherë ajo po e kalon testin.

A mendoni se këto bimë marrin vendim për mbylljen apo jo të gjetheve të tyre?
Ky eksperiment me Mimoza nuk ishte krijuar për të provuar atë pyetje specifike. Por më vonë, bëra eksperimente me bimë të tjera, me bizele veçanërisht, dhe po, nuk ka dyshim që bimët bëjnë zgjedhje në vendimmarrjen reale. Kjo u testua në kontekstin e një labirinti, ku testi është në të vërtetë të bësh një zgjedhje midis të majtës dhe të djathtës. Zgjedhja bazohet në atë që ju mund të fitoni nëse zgjidhni njërën anë ose tjetrën. Kam bërë një studim me bizele që treguan se bimët mund të zgjedhin krahun e duhur në një labirint bazuar në atë se nga u vjen tingulli i ujit. Sigurisht, ato duan ujë. Kështu që ato do të përdorin sinjalin për të ndjekur atë krah të labirint ku mund të gjejnë burimin e ujit.

Pra, bimët mund të dëgjojnë zhurmën e ujit?
Oh, po, natyrisht. Dhe nuk po flas për sinjalet elektrike. Ne kemi zbuluar se bimët lëshojnë tingujt e tyre. Sinjali akustik del nga bima.

Çfarë lloj tingujsh lëshojnë ato?
Ne i quajmë klike, por në këtë pikë edhe vetë gjuha mund të dështojë, sepse ne po përpiqemi të përshkruajmë diçka me të cilën nuk jemi njohur aq sa duhet për të krijuar gjuhën që e përshkruan atë në të vërtetë. Ne kemi kuptuar se, bimët jo vetëm që prodhojnë tingullin e tyre, gjë që është e mahnitshme, por ato edhe dëgjojnë tinguj. Ne jemi të rrethuar nga tingujt, kështu që ka studime, si studimi im, që thonë se bimët lëvizin drejt frekuencave të caktuara dhe pastaj u përgjigjen tingujve të grabitqarëve të mundshëm duke lëvizur gjethet, në mënyrë që bimët e tjera që ende nuk janë të kërcënuara të mund të dëgjojnë. "Oh, ky është një grabitqar që po përtyp gjethet e bimës fqinje. Më mirë të mbrohem". Dhe së fundmi, në Izrael pati disa studime për zhurmën e bletëve dhe mënyrën sesi lulet përgatiteshin dhe bëheshin shumë të këndshme dhe të ëmbla, në kuptimin e parë të fjalës, për të qenë më tërheqëse për bletët. Kështu që niveli i sheqernave rritet ndërsa bletët kalojnë pranë tyre. 

Po përshkruani një nivel të habitshëm sofistikimi në këto bimë. Si mund ta përkufizoni "inteligjencën?"
Kjo është një nga ato temat interesante. Unë përdor etimologjinë latine të fjalës dhe "intelligere" fjalë për fjalë do të thotë diçka si "të zgjedhësh mes dy gjërave". Kështu që inteligjenca nënvizon vërtet vendimmarrjen, mësimin, kujtesën, zgjedhjen. Siç mund ta imagjinoni, të gjitha ato fjalë janë gjithashtu të ngarkuara. Ato i përkasin fushës njohëse. Kjo është arsyeja pse unë e cilësoj të gjithë këtë punë si "ekologji konjitive".

A shihni paralele midis këtij lloji të inteligjencës në bimë dhe inteligjencës kolektive që ne e lidhim me insekte si kolonitë e milingonave apo bletëve?
Ai lloj inteligjence mund të quhet "inteligjencë e shpërndarë" ose "inteligjencë kolektive". Ne po i testojmë ato pyetje tani. Bimët nuk kanë neurone. Ata nuk kanë tru, që shpesh supozojmë se është baza për të gjitha këto sjellje. Por, si gjallesat e thjeshta që nuk kanë sistem nervor, ato duket se po bëjnë të njëjtat gjëra. Pra, përgjigjja e shkurtër është po.

Ajo që po thoni është shumë e debatueshme në mesin e shkencëtarëve. Kritika më e zakonshme që mund t’u bëhet pikëpamjeve tuaja është se një organizëm ka nevojë për një tru ose të paktën një sistem nervor që të jetë në gjendje të mësojë ose të mbajë mend. A po thoni se neuronet nuk janë të domosdoshme për inteligjencën?
Shkenca është përplot supozime dhe supozime që nuk i vëmë në dyshim. Por kush tha që truri dhe neuronet janë thelbësore për çdo formë të inteligjencës, mësimit apo njohjes? Kush e vendosi këtë? Dhe kur them se neuronet dhe trurin nuk janë të domosdoshme, nuk është për të thënë që nuk janë të rëndësishme. Për ata organizma si ne dhe shumë kafshë që kanë neurone dhe tru, është e mahnitshme. Por nëse shikojmë bazën e mbretërisë së kafshëve, sfungjerët nuk kanë neurone. Ata duken si bimë sepse kur rriten, vendosen në fund të oqeanit dhe shumë thjesht rrinë atje përgjithmonë. Megjithatë, nëse shikoni gjenomin e sfungjerit, ato kanë kodin gjenetik për sistemin nervor. Është pothuajse si nga një këndvështrim evolucionar, ata thjesht kanë vendosur që zhvillimi i një sistemi nervor nuk ishte i dobishëm. Kështu që ata zgjodhën një rrugë tjetër. Pse do ta investonit atë energji nëse nuk ju nevojitet? Mund të arrini të njëjtën gjë në mënyra të ndryshme.

Kritikët tuaj thonë se këto janë vetëm përgjigje të përshtatjes automatike. Në të vërtetë ky nuk mund të quhet proces të nxëni. 
Ata thjesht thonë se bimët nuk mësojnë dhe nuk mbajnë mend. Atëherë ti bën këtë studim dhe ngec në diçka që në të vërtetë flet ndryshe. Është detyra e shkencës të jetë mjaftueshëm e përulur për të kuptuar se ne në të vërtetë bëjmë gabime në mnë mënyrën sesi mendojmë, por ne mund të korrigjohemi. Shkenca rritet duke korrigjuar dhe rregulluar atë që dikur mendonim se ishte fakt. Unë kam ngritur pyetjen, a mund të mësojnë sipas metodës pavloviane? Kjo është një formë të mësuari, të cilën Pavlov e bëri me qentë e tij që lëshonin jargët, ndërsa prisnin darkën. Epo, rezulton që bimët në të vërtetë mund ta bëjnë këtë, por në një mënyrë bimore. Kështu që bimët nuk nxjerrin jargë dhe darka është një lloj tjetër darke.

A mundeni ju si shkencëtare të krijoni hapësirën që këta organizma të tjerë të shprehin veten, në këtë rast, në mënyrën e tyre, në vend që të prisni që ata të bëhen më shumë si ju?
Është një fushë në zhvillim e asaj që quhet "vetëdije vegjetale".

A mendoni se bimët kanë mendje?
Çfarë është mendja? [Qesh] E shihni, gjuha është shumë e papërshtatshme për momentin në përshkrimin e kësaj fushe. Unë mund t'ju bëj të njëjtën pyetje duke iu referuar njerëzve. A mendoni se njerëzit kanë mendje? Dhe mund të përgjigjesha sërish, çfarë është mendja? Sigurisht, unë kam shkruar një studim me titullin "Mendja e bimëve" dhe një libër që pritet të dalë me titullin “Mendja e bimëve”. Në këtë kontekst, gjuha përdoret për të kapur aspekte se si bimët mund të ndryshojnë mendimin e tyre, dhe gjithashtu nëse ato kanë ndërveprim.

A ka ndonjë "person" atje?

Këto pyetje janë të rëndësishme përtej shkencës sepse ato kanë pasoja etike. Ato kërkojnë një ndryshim në qëndrimin tonë shoqëror ndaj mjedisit. Por unë tashmë kam një problem me gjuhën që ne përdorim, sepse pyetja e formuluar në atë mënyrë kërkon një përgjigje po ose jo. Po sikur përgjigjja të mos jetë as po, as jo?

Më lejoni ta bëj pyetjen në mënyrë tjetër. A mendoni se bimët kanë jetë emocionale? A mund të ndiejnë ato dhimbje apo gëzim?
Është e njëjta pyetje. Nga lindin ndjenjat dhe çfarë janë ndjenjat? Këto janë pyetje që zakonisht kërkojnë përgjigje të tipit po ose jo. Por për mua, ato janë po dhe jo. Kjo varet nga ajo që nënkupton me "ndjenjë" dhe "gëzim". Kjo gjithashtu varet nga vendi ku prisni që bima t’i ndiejë ato, nëse po, dhe si i njohim ne ato në një mënyrë njerëzore. Dua të them që bimët mund të kenë më shumë gëzim sesa ne. Thjesht ne nuk e dimë sepse nuk jemi bimë.
Ne kemi folur për këtë vetëm nga këndvështrimi shkencor, që është pamja perëndimore e botës. Por kam pasur gjithashtu një lidhje të ngushtë me bimët nga një këndvështrim shumë i ndryshëm, pamja indigjene botërore.

Pse është më pak e vlefshme?

Dhe kur ju me të vërtetë eksploroni ato këndvështrime, ato kërkojnë përvojën tuaj. Ju nuk mund t'i kuptoni thjesht duke menduar për to. Përvoja ime personale më thotë se bimët padyshim ndiejnë shumë gjëra. Nuk e di nëse do t'i përdorin ato fjalë për të përshkruar gëzimin ose trishtimin, por ato janë trupa që ndiejnë. Edhe ne jemi të tillë.
 

Ju keni studiuar me shamanë në kulturat indigjene dhe keni marrë ayahuasca dhe bimë të tjera psikoaktive. Pse kërkuat përvoja të tilla?
Nuk ikërkova, më kërkuan ato. Kështu që unë vetëm i ndoqa. Ata thjesht hynë në jetën time. E dini, këto janë dyer të rëndësishme që ju duhet t’i hapni dhe mund t’i kaloni ose jo. Unë thjesht vendosa ta kaloj atë derë. Pata një seri të çuditshme prej tre ëndrrash ndërsa isha në Australi, ku bëja një jetë normale. Deri kur erdhi ëndrra e tretë, ishte shumë e qartë se njerëzit të cilët shihja në ëndërr ishin njerëz të vërtetë. Ata po më prisnin diku në këtë realitet, në këtë botë. Dhe gjëja tjetër, do të blija një biletë dhe do të shkoja në Peru dhe partneri im në atë kohë më shikonte sikur donte të më thoshte: "Çfarë po bën?" [qesh] Unë nuk e kam idenë, por duhet të shkoj. Si shkencëtare, zbulova se kjo është qasja më shkencore që kam pasur ndonjëherë. Duket sikur ka diçka që bën një pyetje dhe të thërret për të gjetur përgjigjen. Përgjigja tashmë është atje dhe po të pret, nëse je përgatitur të hapësh derën dhe të kalosh pragun. Unë e bëra.

Çfarë bëtë në Peru?
Herën e parë që shkova, gjeta atë vendin që kisha parë në ëndërr. Ishte tamam njësoj si ai që pashë në ëndërr. Ishte i njëjti njeri që pashë në ëndërr. Kështu që unë vetëm punova me të, duke u përpjekur të mësoja sa më shumë që të mundja për veten time me mbështetjen e tij.

Ky ishte një shaman lokal, të cilin e cilësoni si Don M. Dhe kishte një substancë të veçantë bimore, një haluçinogjen që morët.
Unë bëra atë që ata e quajnë një "dietë", e cila është në thelb një periudhë kohe e qetë në izolim në një kasolle të vogël. Je thjesht duke krijuar një lidhje me bimën. Pra, për mua, bima me të cilën kam punuar nuk ishte në vetvete haluçinogjene në mënyrën normale të të menduarit për të. Por natyrisht, të gjitha bimët janë të tilla. Edhe ushqimi është i tillë sepse ndryshon kiminë tuaj të trurit dhe neurobiologjinë tuaj gjatë gjithë kohës që hani. Sheqernat, bajamet, të gjitha llojet e neurotransmetuesve fluturojnë kudo. Pra, përsëri, edhe ideja se çfarë është një përvojë haluçinante duhet të rishikohet, sepse shumë njerëz mund të mendojnë se ka të bëjë vetëm me bimë që kanë një transformim shumë të fuqishëm. Unë mendoj se të gjitha bimët janë haluçinante. Unë mund të ulem në kopshtin tim. Nuk kam pse të ha asgjë dhe mund të ndihem shumë e ndryshuar nga kjo përvojë.
Kur përpiqesh ta përshkruash këtë për njerëzit që nuk e kanë pasur një përvojë të tillë, me siguri nuk do të ketë shumë kuptim sepse kjo lloj njohurie kërkon pjesëmarrjen tuaj. Nuk dëgjoj dikë që flet me mua sikur nga jashtë, që flet me mua me fjalë dhe me zë. Por edhe kjo nuk është e saktë sepse brenda kokës time kjo tingëllon saktësisht si bisedë. Jo vetëm kaq, por e di që nuk jam unë. Nuk ka asnjë mënyrë tjetër që të di informacione që janë ndarë me mua.

A po thoni që këto bimë ju dhanë informacion specifik për jetën dhe punën tuaj?
Po, dua të them, disa nga bimët më tregojnë saktësisht se sa gabim po mendoja për eksperimentet e mia dhe si duhet t'i bëja ato për të pasur sukses. Dhe mbeta e habitur. Unë po mbaja shënim pa e kuptuar vërtet. Pastaj shkova në laborator dhe provova ato që më kishin thënë. Dhe madje edhe atëherë, kisha një pjesë timen që nuk e besonte vërtet. Për një eksperiment, atë me bizelet Pavloviane, unë po përpiqesha t’i jepja përgjigje pyetjes një vit më parë me një bimë tjetër. Po përdorja një luledielli. Dhe ndërsa po bëja “dietën” time me një pemë tjetër në Peru, bima më tha: "Meqë ra fjala, jo luledielli, bizele". Dhe unë mbeta: "Çfarë?" Njerëzit gjithmonë mendojnë se kur i ke këto përvoja, do të kuptosh sekretet e universit. Jo, bimët e mia janë zakonisht mjaft praktike. [qesh] Dhe ato kishin të drejtë.

A mendoni se keni të bëni vërtet me vetëdijen e asaj bime? Ndoshta imagjinata juaj është hapur për të parë botën në mënyra të reja, por është gjithçka vetëm një parashikim i mendjes tuaj. Nga e kuptoni se keni hasur në të vërtetë një inteligjencë tjetër?
Nëse e keni pasur këtë përvojë për t'u lidhur me bimët ashtu siç e kam përshkruar  — dhe ka shumë njerëz që e kanë bërë — përvoja është aq e qartë sa ju e dini që nuk jeni ju vetë; është dikush tjetër që flet. Nëse nuk e keni pasur atë përvojë, atëherë unë e kuptoj si e shihni ju, "Në asnjë mënyrë, duhet të jetë mendja jote që e bën atë lojë". Por gjithçka që mund të them është se kam pasur shkëmbime me bimë që kanë ndarë gjëra me mua në lidhje me temat dhe më kanë kërkuar të bëj gjëra për të cilat nuk kam vërtet asnjë ide.

Çfarë ju kanë kërkuar bimët të bëni?
Unë nuk jam shkencëtare mjekësore, por më janë dhënë informacione nga bimët në lidhje me aftësitë e tyre mjekësore. Dhe këto janë informacione shumë specifike. I shkrova në ditarin tim. Unë i kontrollova më vonë dhe i gjeta në literaturën mjekësore: "Kjo bimë është për këtë dhe ne e dimë këtë." Unë thjesht nuk e dija. Kështu që ndoshta po futem në vetëdijen kolektive.
 

Çfarë bëni me këto lloj përvojash personale? Ju jeni një shkencëtare që jeni trajnuar të vëzhgoni, të studioni dhe të matni botën fizike. Por ky është një lloj realiteti krejtësisht i ndryshëm. A mund t'i pajtoni këto dy realitete të ndryshme?
Unë mendoj se ka disa supozime që një shkencëtar duhet thjesht të hulumtojë realitetin konsensusal që shumica prej nesh e përjeton pak a shumë në të njëjtën mënyrë. Por unë në të vërtetë nuk kam konflikt sepse mendoj se kjo është vetëm një pjesë e eksperimentimit dhe eksplorimit. Unë zbulova se ajo e ka pasuruar dhe zgjeruar shkencën që unë bëj. Kjo është një punë në zhvillim e sipër, padyshim, por mendoj se jam duke mësuar gjithnjë e më shumë. Dhe në shkrimin e librit tim, i cili për një shkencëtar ishte një proces shumë i frikshëm sepse nxjerr zbuluar disa pjesë të miat që unë e dija se do të rrezikonin karrierën time përgjithmonë, gjithashtu u bë çliruese sepse u shkrua dhe tani bota e di. Dhe kjo është e vërteta ime. Kështu punoj unë. Kjo është ajo që jam. Askush nuk ka të drejtë ose autoritet të më thotë që nuk është e vërtetë.

Burimi: nautil.us

Përktheu për ResPublica: Gazmira Sokoli