Kur kombet kërkojnë ndjesë

Edwin Battistella/South Oregon University

Në maj të vitit 2016, kur Barack Obama vizitoi Hiroshimën, pati disa që spekulluan se presidenti i SHBA-së mund të kërkonte falje, në emër të vendit të tij, për bombardimin e këtij qyteti në fund të Luftës së Dytë Botërore. Në fakt, në konferencën e përbashkët për shtyp me kryeministrin japonez, Shinzo Abe, Obama tha se vizita e tij “nderonte të gjithë ata që kishin vdekur gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe riafirmonte vizionin e përbashkët për një botë pa armë bërthamore”. Shtëpia e Bardhë kishte njoftuar përpara vizitës se as nuk do të rishikonte vendimin për hedhjen e bombës atomike, por as do të kërkonte falje për të. Administrata e Obamës gjykoi se ky akt i kohës së luftës nuk kishte nevojë për ndjesë.

Kur kërkojnë falje kombet?

Afërsisht 30 vjet më parë, në vitin 1988, Kongresi amerikan kaloi Aktin e Lirive Qytetare(Civil Liberties Act) që autorizonte kërkimin e ndjesës dhe rishikimin e shpërblimeve për japonezo- amerikanët e internuar gjatë viteve ’40. Duke firmosur ligjin, presidenti amerikan Ronald Reagan tha se “ne pranojmë këtu një gabim: ne riafirmojmë angazhimin tonë si komb për barazi para ligjit”. Më vonë, pasardhësit e Reagan, George H W Bush dhe Bill Clinton, u dërguan letra ndjese individuale ish-të internuarve pas trajtimit të kërkesave të tyre.

U desh një kohë e gjatë që të vinte kjo ndjesë për internimet. Në valën e ksenofobisë që pasoi sulmin mbi Pearl Harbor në vitin 1941, ushtria zhvendosi afërsisht 120 000 japonezo – amerikanë dhe japonezë drejt atyre që në mënyrë eufemike thirreshin kampet e Autoritetit të Zhvendosjes Gjatë Luftës. Të internuarit u përballën me vështirësi, vuajtje dhe humbje jete. Në vitin 1944, me rastin Korematsu vs SHBA, internimi u cilësua kushtetues. Disa japonezo – amerikanë u burgosën deri në 3 vjet. Atyre ju dha një biletë treni dhe 25 dollarë. Por jo ndjesë.

Më pas, 43 vjet pasi internimi përfundoi, Kongresi amerikan kërkoi falje. Rruga për këtë nisi në vitin 1970, me një thirrje për veprim nga Liga e Qytetarëve Japonezë Amerikanë. Një dekadë më pas, presidenti amerikan, Jimmy Carter caktoi një komision mbi Zhvendosjen gjatë Luftës dhe Internimin e Civilëve që të rekomandonte një kurs veprimi. Të jepje falje ishte diçka kontroversale dhe përfshinte çështje të kostove dhe përgjegjësive, krijimin e konsensusit politik si dhe debatin filozofik rreth përgjegjësive që qeveri të mëvonshme kanë ose jo mbi dështimet morale të paraardhësve të tyre. Por në sytë e shumë ish-të internuarve, përpjekja ja vlente. Për ta, ishte një rivendosje në vend e nderit. Për qeverinë amerikane, falja ishte një pranim gabimi ndaj qytetarëve të vet dhe një riangazhim për drejtësi.

Disa herë, i gjithë kombi duhet të bëjë llogaritë me të shkuarën e tij kolektive nëse do të ecë përpara. Një rast i tillë është ai Gjermanisë dhe procesit të saj 50 vjeçar që pasoi regjimin e Hitlerit. Me gjyqet e Nurembergut dhe me reformat në sistemin arsimor që synonin denazifikimin, aleatët fitimtarë u përqendruan në përgjegjësinë dhe riedukimin. Politikanët e Gjermanisë Perëndimore e dinin se ata duhet të adresonin mizoritë e kohës së luftës nëse do të donin që Gjermania të ribashkohej me komunitetin e kombeve. Si një hap drejt kësaj, qeveria e kancelarit gjerman Konrad Adenauer i pagoi 3.5 miliardë marka shtetit të ri të Izraelit. Në planin e brendshëm, Adenauer po mbronte një politikë kombëtare të harresës më shumë sesa të faljes dhe të kujtimit. Në mesazhin e tij të parë si kancelar në vitin 1949, Adenauer i deklaroi Parlamentit të Gjermanisë Perëndimore se qeveria e tij ishte e vendosur ta hidhte pas të shkuarën. Ai ishte i shqetësuar për rilindjen e nacionalizmit dhe mendoi të fliste sa më pak për fajin e luftës në favor të rigjallërimit ekonomik.

Në vitet e pasluftës, e djathta dhe e majta gjermane do të debatonin mbi atë nëse hulumtimi i së shkuarës do ta bllokonte kombin në ndjenjën e fajita të përjetshëm, apo nëse një njohje më e madhe e të shkuarës ishte një hap i domosdoshëm për dinjitetin nacional. Pendesa u bë normë, aq shumë saqë kur kancelari i mëvonshëm Willy Brandt shkoi në Poloni në vitin 1970 ai u ul në gjunjë përpara monumentit që përkujtonte kryengritjen e Varshavës të vitit 1943(fotoja kryesore). Veprimi i Brandt u pa gjerësisht si një kërkim jo verbal ndjese dhe ai më vonë shpjegoi se “ai bëri atë që njerëzit bëjnë kur fjalët nuk mjaftojnë”. Në vitin 1995, Helmut Kohl, kancelari i Gjermanisë së bashkuar, i gjeti fjalët e duhura. Në 50 vjetorin e çlirimit të kampit të Auschwitz, Kohl kërkoi falje hapur. “Auschwitz”, shpjegoi ai, “ishte kapitulli më i errët dhe më i tmerrshëm në historinë gjermane…Një nga detyrat tona prioritare është kalimi I kësaj vetëdijeje brezave të ardhshëm në mënyrë që përvojat e tmerrshme të së shkuarës të mos përsëriten më”.

Procesi i apologjisë për Gjermaninë kishte të bënte me kapërcimin e amnezisë dhe njohjes të së shkuarës. Por, më e rëndësishmja, orientimi ishte nga e ardhmja. Gjermania e vlerësoi përballjen dhe ndjesën për të shkuarën si një rrugë për të përmirësuar jetën e atyre që do të vinin më pas.

Rezulton që ndjesa në nivel nacional nuk është kaq e ndryshme nga procesi që kalojnë individët kur kërkojnë falje për lëndimet serioze që mund të kenë shkaktuar. Hapi i parë është njohja se ka diçka për të cilën duhet kërkuar falje dhe se kjo është një gjë serioze. Kjo njohje – që ndahet idealisht si nga agresori ashtu edhe i lënduari – informon mbi vetë faktin e apologjisë. Në formën e vet më të sinqertë, të bësh një apologji përfshin përmendjen e dëmit, dënimin e sjelljeve të mëparëshme dhe kërkesën për falje. Në librin e tij të vitit 1959, “Prezantimi i vetes në jetën e përditshme(The Presentation of Self in Everyday Life), sociologu Erving Goffman e përshkruan apologjinë si ndarjen e vetes në dy persona – në ish-fajtorin dhe të riun, atë që dënon sjelljen e mëparëshme. Ai që kërkon ndjesë bëhet një person më i mirë. Ata të cilëve u kërkohet falje ndryshojnë po ashtu duke marrë një gjest të sinqertë respekti. Nderi është rivënë në vend.

Një apologji kombëtare shërben me të njëjtin funksion si në rastin e apologjisë personale, por në një shkallë të ndryshme. Një apologji kombëtare shpall vlera të ndryshuara, dënon sjelljen e mëparëshme dhe angazhohet për veprime të ndryshme, më të mira në të ardhmen. Dhe mund të sjellë pajtim mes atyre që janë lënduar dhe kombit që ka shkakuar lëndimin.

Temri “apologji kombëtare” mund të jetë pak çorientues. Një apologji kombëtare është e ndryshme nga ‘keqardhja’ e rutinës diplomatike që mund t’I ofrohet një qeverie nga një tjetër. Keqardhjet diplomatike janë deklarata politese që ofrohen për t’i lejuar një qeverie tjetër, që supozohet e barbartë, të shpëtojë fytyrën e vet. Dhe ato janë në disa raste të pasinqerta. Kështu në vitin 1988, kur kryqëzori amerikan “Vincennes” rrëzoi një avion pasagjerësh të paidentifikuar iranian që po fluturonte drejt tij në Ngushticën e Hormuzit, Reagan bëri një deklaratë ku thuhej se ai ishte i trishtuar dhe se “ne ndjejmë keqardhje të thellë për humbjen e çdo jete njerëzore”, por goditja dukej se ishte “një akt i pastër mbrojtjeje”. Keqardhje diplomatike, por jo apologji.

Përkundrazi, një apologji kombëtare përfshin dënimin e sinqertë të gabimeve serioze, disa herë historike të kombit. Njësoj si me ndjesën personale, hapi i parë është të njohësh është bërë një lëndim i madh. Kjo njohje mundet mandej të çojë drejt një eksplorimi më të gjerë të historisë së lëndimit, një ritregim i asaj që ka ndodhur – vendimet, veprimet, vlerat, qëllimi dhe individët e përfshirë.

Kur një komision nacional apo një trupë legjislative tregon një padrejtësi kombëtare, ky përkujtim kthehet në akt historik që formëson dhe autorizon shprehjen e ndjesës.

Po kush është në fakt ai që kërkon falje?

Shpesh(por jo gjithnjë) është kreu ekzekutiv, por është e rëndësishme gjithashtu që të ketë edhe consensus politik. Për SHBA, apologjitë më të padiskutueshme janë ato që përfshijnë Kongresin dhe presidentin në detyrë njëkohësisht. Ky ishte rasti i American Civil Liberties Act, i prezantuar nga një kongresmen demokrat dhe një senator republikan, i miratuar nga shumica absolute dhe i firmosur në ligj nga kreu ekzekutiv. Ky ishte po ashtu rasti në Australi kur kryeministri Kevin Rudd mori mbështetje bipartizane për apologjinë e tij të vitit 2008 ndaj “brezave të vjedhur” të indigjenëve dhe për rezolutën që e pasoi.

Disa herë konsensusi është i vështirë për t’u arritur. Një rast i tillë ishte ai i kryeministrit japonez, Tomiichi Murayama, inicitativa për ndjesë e të cilit në vitin 1995 u përball me një kundërshtim kaq të madh konservator në parlament saqë fjala ‘apologji’ u harrua. Rezoluta ofronte ‘ngushëllime të sinqerta’, ‘reflektim solemn’ dhe ‘keqardhje të thellë’.

Edhe kur konsensusi arrihet, ndjesat kombëtare rrallë janë unanime. Disa njerëz argumentojnë se qeveritë e tanishme nuk mund të kërkojnë falje për padrejtësitë e së shkuarës. Një ndjesë, argumentojnë ata, është e vlefshme vetëm nëse është bërë nga ata që kanë kryer aktin original. Faji për një padrejtësi nuk mund të përcillet nga një brez në tjetrin. Ky pikëvështrim është shumë i ngushtë. Liderët e qeverive mund të mos kenë faj personal për lëndimet e kryera nga kombi në të shkuarën, por ata janë kujdestarë të vlerave kombëtare dhe si të tillë kanë një rol në riparimin e padrejtësive historike dhe një aftësi në përpjekjen për të bërë efektiv pajtimin dhe përkujtimin. Ndërkohë që qytetarët e zakonshëm mund të mos kenë faj për lëndimet historike, ata janë gjithsesi të prekur nga pasojat e tij dhe ata përfitojnë nga korrigjimi I tyre. Kështu që kur sistemi politik fuqizohet nga besimi i rinovuar dhe pjesëmarrja e grupeve që kanë vuajtur padrejtësi, të gjithë qytetarët përfitojnë nga pajtimi kombëtar.

A vlen apologjia kombëtare për ata të cilëve u drejtohet?

Në vitin 2005 Senati amerikan votoi për të kërkuar ndjesë për përdorimin prej tij të obstruksioneve në mosmiratimin e ligjeve kundër linçimit për gati një shekull – deri në miratimin e Aktit të të Drejtave Civile në vitin 1968 që kriminalizonte linçimin. Shumëkush, si p.sh Bashkimi Kombëtar për Përparimin e Njerëzve me Ngjyrë e duartrokitën apologjinë e Senatit. Kjo organizatë e pa atë si një hap drejt pajtimit dhe njohjes zyrtare të padrejtësive të së shkuarës. Të tjerë e konsideruan të pamjaftueshme, sepse ndjesa nuk lidhej me zhdëmtimin apo rehabilitim tjetër. Për disa që kanë qenë të lënduar cilësimi dhe shprehja e keqardhjes, ndonëse joperfekte, janë hapa të rëndësishëm në të qenit i dëgjuar dhe drejt një kuptimi të përbashkët për lëndimin. Për të tjerë, shprehje të tilla janë të paplota dhe jo të sinqerta pa reforma dhe rehabilitim.

Çështja e rehabilitimit doli në sipërfaqe në vitin 2009 kur Dhoma e Ulët e Kongresit dhe Senati kërkuan ndjesë në mënyrë të pavarur për skllavërinë dhe ligjet e segregimit me forcë të Jim Crow. Gjithsesi Dhoma dhe Senati nuk mund të binin dakord në fjalët e përdorura për ndjesën. Të dy shkruajtën se “kërkonin ndjesë afro-amerikanëve në emër të popullit të SHBA për gabimet e bëra kundër tyre dhe parardhësve të tyre që vuajtën nën skllavërinë dhe ligjet e Jim Crow…”. Por Senati e përfundonte rezolutën e vet duke u shprehur se “Asgjë në këtë rezolutë –(A) nuk autorizon apo mbështet ndonjë pretendim kundër SHBA; apo (B) shërben si një bazë për ndonjë pretendim kundër SHBA”.

Kështu Senati kërkoi ndjesë, por kërkoi të sigurohej. Dhoma kishte shprehur “angazhimin e saj për të ndrequr pasojat e zgjatura të akteve të këqija”, ndërkohë që Senati zgjodhi nga ana e tij të bënte të ditur “riangazhimin e tij ndaj parimit se të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë”. Përtej implikimeve të thella që kanë këto ndryshime të holla, në kontekst, mungesa e një zëri të unifikuar neutralizon sinqeritetin dhe forcën e një apologjie kombëtare sikurse edhe vlerën e tyre ndaj atyre të cilëve u drejtohet.

Apologjitë(ndjesat) kombëtare janë gjithashtu akte për të cilat krijohet mbështetje politike me vështirësi. Në veçanti, ato janë subjekt i akuzave se “apologjia ëshhtë shenjë dobësie”. Edhe keqardhjet diplomatike mund të provokojnë opozitarizëm politik. P.sh një rast i tillë ishte përpjekja e vitit 1914 e administratës së presidentit Woodrow Wilson në rivendosjen e marrëdhënieve me Kolumbinë dhe njohjen e Panamasë. Traktati i propozuar ofronte një pagesë prej 25 milionë dollarësh dhe përfshinte një fjali që thoshte se qeveria e SHBA “shpreh keqardhje të sinqertë” për ndërprerjen e marrëdhënieve të mira. ‘Keqardhje’ i referohet një ndërhyrjeje të SHBA që mbështeste shkëputjen e Panamasë nga Kolumbia gjatë administratës së Teddy Roosevelt. Roosevelt dhe mbështetësit e tij e karakterizuan pagesën si shantazh dhe keqeardhjet si ndjesë. Kundërshtimi dhe kundërvënia e tyre ndihmuan në shtyrjen e traktatit deri në vitin 1921. Kur ai kaloi nga administrate e re e Warren Harding, shprehja e keqardhjes u la mënjanë.

Gjërat nuk kanë ndryshuar shumë kur vjen puna te apologjitë kombëtare. Në vitin 1998, kur Clinton njohu se ishte e gabuar që “eruopiano-amerikanët kishin përfituar nga tregëtia e skllevërve”, ai u kritikua nga kongresmeni republikan, Tom DeLay si një “hipi idealist me flokë të thinjur…që kërkonte falje për veprimet e SHBA”. Dhe në vitin 2012 kandidati për president Mitt Romneu e ktheu në shënjestër për kritikë “turin e ndjesës” të Obamës. Romney e titulloi librin e tij biografik që i kushtohej fushatës “Asnjë Ndjesë”, mesa duket me synimin për të përçuar forcë dhe vendosmëri. Ky inkuadrim politik u përdor për të diskredituar vizitat e Obamës jashtë vendit dhe njohjen prej të tij të dështimeve të SHBA. Metoda vazhdon edhe sot e kësaj dite me kundërshtarët politikë të apologjive kombëtare që shpesh kapen pas deklarimeve për apologjinë si një akt dobësie.

Pavarësisht këtyre sfidave, SHBA, formalisht ka kërkuar ndjesë shpesh: për internimet e japonezo-amerikanëve, për skllavërinë dhe ligjet e Jim Crows dhe gjithashtu për rrëzimin e monarkisë havajane, për politikën Federale Indiane, për abuzimet në burgun e Abu Ghraib, për famëkeqet eksperimente Tuskegee dhe për për eksperimente të ngjashme në Guatemalë.

Kombe të tjerë kanë kërkuar falje po ashtu: Japonia për Militarizmin e Luftës së Dytë Botërore dhe mizoritë e kryera – përfshirë një apologji të vitit 2015 drejtuar koreanëve për skllavërinë seksuale gjatë luftës; Bashkimi Sovjetik në vitet ’90 me ndjesën e Mikhail Gorbachev për masakrën e pyllit të Katinit ku u ekzekutuan afërisht 15 mijë oficerë polakë në vitin 1940 dhe ndjesa e Boris Yeltsin për trajtimin e të burgosurve japonezë të luftës; Kanadaja me apologjinë e vitit 2008 të Stephen Harper për abuzimet e studentëve në shkollat indiane nga 1870 në 1990; dhe Britania me apologjinë e vitit 1997 të Tony Blair për rolin e vendit të tij në urinë e patates të irlandezëve në shekullin e 19-të.

Debatet për apologjinë kombëtare kanë dinamika të ngjashme në botë. Kur Australia ndërmori një hetim për keqtrajtimin e fëmijëve të aborigjenëve nga viti 1910 deri në vitin 1970, u dol me një raporto me më shumë sesa 500 faqe, titulluar “Kthimi në shtëpi”(Bringing them home)(1997). Në vitin 1998 grupe të ndryshme të komuniteteve caktuan një ditë informale të përvitshme për shlyerjen e fajit. Por politikanët konservatorë australianë i rezistuan kërkesës për apologji. Në vitin 1999 kryeministri konservator John Howard shprehu ‘keqardhje’, por administrata e tij në mënyrë domethënëse vuri në dukje se nuk ishte përgjegjëse për veprimet e qeverive të mëparëshme. Pasardhësi i Howardi, laburisti Rudd, e kishte apologjinë bipartizane si aktin e parë të tijin si kryeministër në vitin 2008. Fondamenti i ditës së shlyerjes, quajtur në original si Dita e Faljes Kombëtare, është riemërtuar si Dita Kombëtare e Shërimit.

Rezistenca institucionale mund të përbëjë një pengesë serioze për apologjinë kombëtare. Një rast i tillë ishte ai i përgjigjes së Vatikanit ndaj abuzimeve nga priftërinjtë pedofilë. Papa i plakur Paul II, mbikëqyri disa reforma por hezitoi të ndërmerrte aksione të forta. Pasardhësi i tij, Benedict XVI, e pranoi se problemi nuk ishte adresuar siç duhej, por Vatikani nën drejtimin e tij vijoi të qëndronte në debatin e brendshëm mbi shkaqet rrënjësore të dukurisë. Më në fund në vitin 2014, Françesku mbajti një meshë private për 6 viktimat e abuzimit seksual të Kishës në të cilën ai kërkoi ndjesë në mënyrë eksplicite. Ai tha gjatë Meshës:

Përpara Zotit dhe njerëzve të tij unë shpreh trishtimin tim për mëkatet dhe krimet e rënda të abuzimit seksual klerikal të kryer ndaj jush. Dhe me përultësi kërkoj falje

Shqetësimet për fajësimin e paraardhësve mund të dobësojë apologjitë kombëtare. Presidenti I Afrikës së Jugut, F W de Klerk, që mori bashkë me Nelson Mandelan çmimin Nobel për Paqe në vitin 1993, kërkoi falje po atë vit për dekadat e Aparteidit nën qeverisjen e Partisë Kombëtare. Ai ofroi një “keqardhje të thellë” të cilën e shpjegoi si më poshtë: “Nëse do të mund të ktheja orën pas dhe nëse do të mund të bëja diçka për të, do të doja ta kisha shmangur”. De Klerk nuk mundi të dënonte aktet e paraardhësve të vet. Ai tha madje se në atë kohë, aparteidi konsiderohej si politikë e ndriçuar. Apologjia e tij nuk u prit mirë nga shumë prej qytetarëve me ngjyrë të Afrikës së Veriut që shpresonn se ai do të dënonte hapur dhe drejtpërdrejt politikën e Aparteidit.

Disa herë, liderët nacionalë e kapërcejnë nevojën për të prezantuar veprime të së shkuarës si qëllimmira. Ndjesa e presidentit Clinton për eksperimentet 40 vjeçare të sifilizit në Tuskegee në Alabama është një shembull i mirë. Në ato eksperimente Shërbimi Kombëtar Shëndertësor Amerikan studioi efektet e sifilizit te meshkujt afroamerikanë në Alabama, por nuk i kuroi asnjëherë ato. Pasi metodat joetike të studimit u zbuluan në vitet ’70, qeveria amerikane hapi një procedim kolektiv – dhe vendosi protokolle të reja për kërkimin ku përfshiheshin subjekte njerëzore. Por ndjesa nuk erdhi deri në vitin 1997. Clinton ua përcolli atë personalisht në Shtëpinë e Bardhë subjekteve të mbijetuara dhe anëtarëve të familjeve dujke shpjeguar se qeveria kishte “dështuar për të qëndruar në lartësinë e idealeve të saj” dhe kishte “thyer besimin” që qëndron në themel të demokracisë”. Ai reflektoi gjithashtu mbi natyrën e apologjisë: “Një apologji(ndjesë)”, tha ai, “është hapi i parë dhe prej saj rrjedhin detyrimet për rindërtimin e besimit dhe ndryshimit për më të mirën”.

Që nga Lufta e Dytë Botërore, ne kemi hyrë në erën e përhapjes së reflektimit nacional dhe përmes apologjisë, përpjekjes për pajtim, që sipas disave u inaugurua në gjyqet e Nurembergut dhe Tokios. Liderët nacionalë përherë e më shumë po tregohen të hapur për të emërtuar dhe hulumtuar gabimet nacionale, për të shkuar drejt komuniteteve që kanë vuajtur, për të rivendosur marrëdhëniet dhe për të afirmuar vlera të reja. Jo të gjitha apologjitë janë perfekte, por është inkurajuese që kombet po përpiqen të bashkojnë njerëzit përmes ndjesës. Ende disa gjëra mbetet të shihen, sipas pikëpamjes time. A do të munden apologjitë kombëtare të marrin statusin e një hapi në rrugën e krijimit të komuniteteve më të forta nacionale, ndërtuar mbi njohjen e padrejtësive të së shkuarës dhe pajtimit? Apo do të jenë themelet e një të ardhmje ku mungon angazhimi dhe dominon amnezia kombëtare? Dhe ndërsa klima politike ndryshon, a do të mundet që apologjitë kombëtare t’i qëndrojnë kohës, apo do të simbolizojnë përherë e më shumë një kohë të kaluar të vëmendjes ndaj padrejtësive?