Shoqëria jonë nuk është në gjendje të rishikojë të kaluarën

Intervistë e shkrimtarit Agim Isaku për gazetën "Shqip":

-Le ta nisim bisedën nga koha kur nga një nxënës në gjimnazin e Devollit, mbushët një zarf me poezi dhe e nisët për në revistën “Nëntori”… Si e kujtoni atë kohë?

Mbase si periudhën më të bukur të marrëdhënieve të mia me botën e mrekullueshme të letërsisë…. Një poet fort i dashur për mua, ballkanas edhe ky, i ka pas këshilluar shkrimtarët, (për vete ishte në moshë të thyer tashmë), me trishtim: jetojeni sa më gjatë periudhën e letrarit të ri, saktësisht “periudhën paraletrare”… Ne, poetët dhe shkrimtarët e rritur nën diktaturë, për shumë arsye, e humbëm shpejt këtë periudhë. Comangat e fatit ishin të pamëshirshme, presioni i shoqërisë komuniste, i strukturave të saj të rënda dhe rixhide ishte shkatërrues. Ende e gjithë bota përpiqet të shpjegojë se ç’i bën njeriut diktatura; ç’i bën personalitetit të tij, dinjitetit njerëzor e shoqëror që nuk mund të zhvillohen pa ajrin e lirisë… e ca më keq, pastaj, e kuptueshme, talentit… Sidoqoftë, atë periudhë, ende i papërgjegjshëm për peshën e diktaturës, ëndërrimtar i marrë në një mëngë të largët të atdheut, mbase sepse ishte viti 1972 dhe diku-diku një erë liberalizmi frynte, botimi i një cikli poetik të plotë, pastaj ftesa për një konferencë letrare në Lidhjen e Shkrimtarëve në Tiranë, ishin thuajse të paimagjinueshme për një gjimnazist… Bota, ndieja ato çaste, ishte e imja, qyteti i vogël i gjithi nën këmbët e mia…

-Megjithatë, ka një kohë tjetër kur ju nisët të shkruanit me të vërtetë letërsi, një kohë kur ju e ndienit se tashmë ishit një shkrimtar, kur ndodhi kjo kohë?

Këtë e kam besuar që në krye të herës, kur duhet të isha nja 13 apo 14 vjeç… sapo kisha botuar poezinë e parë te gazeta lokale e Korçës. Madje te shkrimtarët, besoj jo vetëm tek unë, ndodh një fenomen disi kontravers: sa më shumë kalon koha aq më shumë shtohen dyshimet dhe dilemat për vlerat dhe profesionalizmin. Le ta quajmë këtë ndaç si provë të ndërgjegjësimit, ndaç edhe si humbje të asaj periudhës së artë të letrarit…

-Ishte poezia ajo që formoi tregimtarin te ju, apo tregimtari ishte gjithnjë aty, dhe poezia ishte thjesht rruga për të shkuar te proza…?

Jo, nuk besoj se kanë qenë të ndara. Në fletoret e mia të asaj kohe ka edhe tregime, edhe sprova proze më të gjatë, kurrë të përfunduara, novela, romane, madje, paradoksalisht edhe fjalëkryqe apo kriptograme, kryesisht të prejardhura nga të tjerë libra…. Më vonë do ta kuptoja – në të vërtetë ka qenë një këshillë e Kadaresë, dhënë atij nga një tjetër shkrimtar shqiptar, se dallimi kryesor mes prozës dhe poezisë ishte i thjeshtë: poezisë mund t’i lejoje të të rrëmbente, kurse prozën lipsej që ta mbaje nën kontroll. “Kur e kupton se proza po të rrëmben, duhet të çohesh e ta ndërpresësh punën…, mbaj mend të më ketë thënë Kadare asokohe. Kjo e shpëton prozën, siç kam vënë re në mënyrë krahasuese, nga një sëmundje që gëlon gjithandej: letrarizmi dhe patosi.

-E gjithë letërsia e mirë, mund të përmblidhet në një tregim, shkruante Çehovi…? Ju si mendoni?

Do të shtoja vetëm cilësorin “të mirë”, te fjala tregim.

-Nëse do të duhej të zgjidhje këtë tregim që përmbledh letërsinë në një farë mënyre te ju, cili është?

Janë shumë, por meqë jemi te Çehovi, po kujtoj tregimin “Brengë”.

-Në fakt, si do ta përkufizonit tregimin si gjini?

Tregimi si gjini letrare është pa asnjë dyshim gjinia që përbën momentin e kapërcimit mes prozës dhe poezisë. Jo pak tekste të teorisë së letërsisë e konsiderojnë atë edhe poezia e prozës… Jo pak raste ka, posaçërisht në periudha kur është në modë eksperimentalizmi i spikatur, që proza të caktuara konsiderohen poezi dhe anasjelltas… Atje lindi edhe ajo gjini hermafroidite sikundër është proza poetike…. Por gjithsesi, prova e vërtetë, jo vetëm e prozës, por e vetë shkrimtarit mbetet romani…

-Ju i përkisni një brezi shkrimtarësh që nisën të kishin kohën e tyre të artë në vitet ’80. Në fakt, duhej dhe 10 vjet që komunizmi të binte, ndërsa poezitë tuaja dhe të kolegëve tuaj të asaj periudhe duket sikur e parashikojnë atë çfarë do të ndodhte?

Ne ishim një grupim letrarësh që prej kohësh e kishim përcaktuar veten si antikomunistë. Besoj se pakënaqësia e parë ka qenë ajo artistike: këmisha e hekurt e pesë parimeve të së ashtuquajturës shkolla e realizmit socialist na rrinte ngushtë dhe u merrte frymën aspiratave letrare… Me kalimin e kohës, me zgjerimin e dijeve, kjo u kthye në një pozicion të pastër antikomunist. Ishte kënaqësi e posaçme për disa nga ne kur ia dilnim të “depërtonim” në gazeta apo libra mesazhe me dy kuptime. Ngushëllim na u bë për këtë veprimtari thuajse “subversive” një ese e Bertol Brehtit në lidhje me mënyrat se si mund të thuhej e vërteta nën diktaturë… Dhe këto përpjekje ne i paguam dikush me burgje, dikush me degdisje të gjata periferive të vendit e ca të tjerë edhe më keq, duke shitur shpirtin në zyrat e errëta të Sigurimit të Shtetit…

-Sa ka ndikuar letërsia sovjetike, apo klasikët francezë në prurjet letrare në Shqipërinë e pasviteve ’60? (përzgjedhja e literaturës).

Herë pas here e kemi bërë këtë bisedë me njëri-tjetrin. Besoj se pas Kadaresë, që ishte një përjashtim jo vetëm për brezin e vet, ishte brezi ynë i cili e ktheu fytyrën përfundimisht nga Perëndimi. Dhe kur them Perëndimi nuk kam parasysh vetëm Francën e cila, edhe pse nën kontroll, gjithsesi ishte prezente në kulturën tonë, por për botën anglo-amerikane. Librat i gjenim me vështirësi dhe i kalonim dorë më dorë, në ilegalitet të plotë, kryesisht përmes Bashkim Shehut, i cili e kishte këtë mundësi. Kujtoj me saktësi se ushqenim, shpeshherë me të padrejtë, një thuajse neveri për letërsinë sovjetike…

-Ka pasur shkrimtarë që kanë bërë tronditjen e madhe te ju në fillimet e shkrimit, cilët ishin ata që lexoje më me ëndje, dhe patën atë ndikimin e librave të mirë te ju?

Absolutisht Walt Whitman me “Fijet e barit”. Duke njohur dashurinë time për librat, Dhora, shitësja e librarisë së vetme të qytetit tim, më mbante pranë veçanërisht gjatë inventarit kur i duhej edhe të lëvizte togjet e librave nga njëri vend në tjetrin. Duhet të isha jo më shumë se 12-vjeçar. Ndërkohë që Dhora regjistronte titujt, unë ulesha në magazinën gjysmë të errët dhe lexoja ç’të më binte në dorë. Atje takova edhe Whitman-in. Një libër me kapakë të verdhë dhe me një bimë që fare mirë mund ta merrje për fije gruri apo thekre në anë. Në fillim e morëm për libër bujqësie dhe u mahnita kur pashë se ishte në vargje. Ishte një përkthim i mrekullueshëm i Skënder Luarasit, për mua absolutisht përkthimi më i mirë edhe sot e kësaj dite… Magazina u ndriçua plotësisht dhe unë zbulova një dimension të panjohur të letërsisë: hapësirën pa kufi të lirisë. Dhe ai moment kujtoj se më është përsëritur shumë pak herë gjatë jetës, mbase vetëm një natë kur në fshatin Rrilë ku më kishin degdisur si mësues, nën dritën e një qiriri, mbështjellë me kuvertë në dhomën pa zjarr, lexoja në anglisht romanin e Kazanzaqisit, “Zorbën”….

-Në vitin 1988 ju shkruani “Kështjella dimërore”, ishte një metaforë kështjella?

Më vjen mirë që e kini vënë re. Absolutisht po. Përherë më ka pas preokupuar tema e izolimit të vendit dhe bashkërendimi i këtij izolimi me diktaturën. Atëherë pata gjetur këtë paralele mes Ali Pashë Tepelenës dhe Enver Hoxhës, për ta izolimi i vendit (për Aliun i Pashallëkut) ishte thjesht një prej instrumenteve për fuqizimin e pushtetit diktatorial të vetin. Pika e lidhjes ishte historia e një arkitekti që kishte punuar për Ali Pashën, Petro Korçarit…

-Në vendet me tranzicion, por dhe në ish-vendet komuniste, shkrimtarët i dhanë patosin e letërsisë së angazhuar librave që shkruan… sa ndihet kjo në librat e shkruar pas viteve ’90?

Unë dua të besoj se menjëherë pas rënies së diktaturës, ndodhi një fenomen disi i ndryshëm te ne: me vetëdije iu bë vend asaj letërsie që diktatura e pat ndaluar; qoftë shkrimtarëve që tashmë kishin vdekur, qoftë edhe atyre që kishin vuajtur burgjeve. Mbaj mend se asaj kohe pata shkruar një shkrim me titullin “Letërsia e thirrur në gjyq”. Në të thosha: librat tanë, ashtu si janë botuar, janë provë e shkallës së lirisë sonë në diktaturë. Në të vërtetë, ashtu si shumë gjëra të tjera të ëndërruara asokohe, edhe ky gjyq nuk ndodhi, as risistemimi i hierarkisë së vlerave nuk ndodhi. Tashmë, pas kaq vitesh jam i bindur se shoqëria jonë nuk është as në gjendje, as e etur që të rishikojë të kaluarën e vet… Nuk qemë kësisoj në gjendje të ndahemi as nga e keqja…

-Kalimi në caqet e politikës, ishte një kalim i natyrshëm i një shkrimtari pas viteve ’90? Çfarë ndodhi me ju?

Pak a shumë ajo që ceka më sipër. Edhe pse i angazhuar së bashku me gruan, Vera Isaku, shkrimtare dhe gazetare edhe ajo, qysh në parafillimet e lëvizjes demokratike, me një lloj skepticizmi që nuk se është përherë i leverdishëm, nuk u përfshimë në aktivitet të mirëfilltë partiak. Megjithatë, lidhja dhe angazhimi politik mbeti. Kësisoj, unë fillova të punoj në Fondacionin “Soros”, më pas më thirri Fatos Nano dhe më ofroi të punoj për qeverinë. Shkova ambasador në Spanjë. Pastaj më thirri Presidenti Meidani për këshilltar, e kështu me radhë, deri para pak muajsh kur mbylla misionin si ambasador në Sllovaki…

-Ka shumë debate sot mbi marrëdhënien mes politikës dhe letërsisë, në fakt sa politike ka qenë letërsia juaj?

Thellësisht. Madje, edhe atëherë kur shtiret se nuk është e tillë…

-Ka një kaos në letrat shqipe pas viteve ’90? Ju si e shihni atë çfarë ka ndodhur në këta 25 vjet?

Ju e përcaktuat saktë: kaos total, rrëmujë vlerash, lulëzim të spekulimit dhe sharlatanizmit… E njëherësh një mungesë vullneti të përgjithshëm për t’i sjellë gjërat në vendin e tyre normal, siç do të duhej të ndodhte në një shoqëri demokratike. Mbi të gjitha një paaftësi tashmë historikisht e provuar e jona për të krijuar komunitete dhe institucione funksionale demokratike. P.sh: U prish Lidhja e Shkrimtarëve. Mendoj se u bë shumë mirë, pasi ishte thjeshtësisht një institucion i pastër i dhunës diktatoriale, por nuk u arritën të krijohen as klube artistike, as shoqata, as sindikata… Qeveritë e demonstrojnë në pafundësi thuajse një bezdi të pandashme e të pafundme, gati përtallëse, për kulturën dhe artin. Mjafton të shohësh listën e ministrave të ashtuquajtur të Kulturës.

-Rrudhja e mendimit, apo ikja prej mendimit, çfarë po i sjell kjo shoqërisë?

Unë nuk besoj se shoqëritë, edhe ato më mendjelehtat, kanë mundësinë t’i ikin mendimit. Ai është atje, kur i shprehur e kur jo. Çështja te ne është se çdo ditë që kalon ne po i tkurrim hapësirat e shfaqjes së mendimit, e pa këto hapësira ku mendimi ndeshët dhe mprihet, ai është i detyruar minimalisht të atrofizohet…

-Një intelektual si ju ku e sheh shpresën?

Fatkeqësisht, vetëm në rritjen e pamëshirshme të presionit të huaj, në të gjitha nivelet dhe shtresat e shoqërisë, për të mos thënë deri te nevoja e një gjysmëkolonizimi të vendit.

-Në një intervistë pak kohë më parë Erika Jong, shkruante se “Letërsia e mirë ka vdekur”… Për ju ku është letërsia e mirë?

Letërsia e mirë nuk vdes kurrë. Nuk ka vdekur, tashmë e vërtetuar, as nën diktaturat më të egra, as në atë që padrejtësisht e kemi konsideruar si Mesjetë të errët. Me siguri diku një djalosh i ri po mbaron një roman të mrekullueshëm, diku një poezi e kështu me radhë… Por strukturat e komunikimit tonë me të janë shkatërruar për fat të keq, aq sa të duket se jemi në pritje të një kohe më të mirë kur gjithçka do të rigjykohet edhe një herë… Një pritje…

-Romani “Shkopi”, duket si një nerv ndaj historisë, si erdhi ky roman?

Është romani që e kam mbajtur më gjatë nëpër duar, më shumë se dhjetë vjet. Fabulën e kam pas gjetur diku nga mesi i viteve shtatëdhjetë në një rrëfim historik nga Samarkanda. Është metafora e të ashtuquajturit rrethim që Enver Hoxha pretendonte se na e paskëshin bërë imperialistët dhe social-imperialistët… Kësisoj, përmes disa rrafsheve të romanit, përmes librave dhe kundërlibrave të tij, jam përpjekur të sjell të vërtetat e këtij rrethimi, i cili nuk ishte aspak i tillë, por thjesht një mbyllje e diktaturës që shkatërroi gjithçka vetëm për pushtetin e kastës që e thërriste veten komuniste… Njëherësh është edhe një përpjekje për të shpjeguar një sërë dukurish të së sotmes, nëse ia kam dalë…

"Shqip"